مافه‌كانی ئافره‌تان له ئیسلامدا (به‌شی یه‌که‌م)به‌شی یه‌كه‌م
تاریق مه‌لا تاهیر
پێشه‌كی
الحمد لله ربِّ العالمين والصلاة والسلام على أشرف المرسلين وإمام المتقين وحبيب ربِّ العالمين محمد وآله وصحبه أجمعين.
ئایینی پیرۆزی ئیسلام زۆر رێزی له مرۆڤ گرتووه، كه ئافره‌تانیش به‌شێكی گرنگن تێیدا، چونكه مرۆڤ له دوو ره‌گه‌ز پێك هاتووه، ره‌گه‌زی نێرو ره‌گه‌زی مێ، هه‌ردووكیان ته‌واوكه‌ری یه‌كترن، هیچ كامێكیان به‌بێ ئه‌وی تر ژیانی ناچێته سه‌ر.
به‌ر له هاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام، خه‌ڵك نه‌یانده‌زانی مافیان بۆ داندراوه، ئه‌وه‌ی ده‌یانزانی ته‌نها بریتی بوو له‌وه‌ی كه‌چه‌ند ئه‌ركێكیان له‌سه‌ره، به‌ڵام نه‌یانده‌زانی كه مافیان بۆ داندراوه، ئایینی ئیسلام هات و مافه‌كانی مرۆڤی دیاری كرد، هه‌روه‌كو ئه‌رك و واجباتیشی له‌سه‌ر دانا، كه‌واته: هه‌موو ئه‌ركێك به‌رامبه‌ری مافه، وه‌هه‌موو مافێكیش به‌رامبه‌ری ئه‌ركه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه له ئیسلامدا ته‌كالیف داندراوه له‌سه‌ر ئه‌م دووشته ((ئه‌ركه‌كان و مافه‌كان))، جا لێره‌دا ئایینی ئیسلام پێچه‌وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی رۆژئاوایه...
به‌ڵێ / رۆژئاوا هه‌میشه بانگه‌وازو پڕوپاگه‌نده‌ی مافه‌كان ده‌كا، به‌ڵام زۆر بایه‌خ نادات به ئه‌ركه‌كان، هه‌ر بانگه‌واز ده‌كا بۆ " مافه‌كانی مرۆڤ، مافه‌كانی منداڵ، مافه‌كانی ئافره‌ت، مافه‌كانی كرێكار، ... مافه‌كان مافه‌كان " هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی مرۆڤ ته‌نها مافی هه‌بێت و هیچ ئه‌ركی له‌سه‌ر نه‌بێت...
بابه‌ته‌كه‌م ده‌رباره‌ی مافه‌كانی ئافره‌تانه له ئیسلامدا، زۆر كه‌س هه‌یه باسی مافه‌كانی ئافره‌تان ده‌كاو به‌شان و باڵیاندا ده‌ڵێ، هه‌ر كه‌سێ دێ به بۆچوونی خۆی قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كا، هه‌ندێ جاریش راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ئیسلامه‌تی تاوانبار ده‌كه‌ن به‌وه‌ی كه گوایه مافه‌كانی ئافره‌تانی نه‌داوه، له راستیدا مافه‌كانی ئافره‌تانیش وه‌كو قسه‌ی شاعیر لێهاتووه كه ده‌ڵێ: "كلٌّ يدَّعي حبَّ ليلى ـ وليلى لا تقرُّ لهم بذلك" هه‌ر كه‌سێ دێ ده‌ڵێ: له‌یلام خۆشده‌وێ و گۆرانی بۆ ده‌ڵێت و رێكلام و پڕوپاگه‌نده‌ی بۆ ده‌كا، به‌ڵام مه‌رج نیه له‌یلا ئه‌وانی خۆشبوێ، چونكه ده‌زانێ زۆربه‌یان درۆ ده‌كه‌ن و راست ناكه‌ن لهم خۆشه‌ویستیه‌دا، هه‌یه مه‌به‌ستی تری هه‌یه‌و ده‌یه‌وێ بازرگانیان پێوه بكا، جا گرنگ ئه‌وه‌یه ئافره‌تان وه‌كو ئه‌و له‌یلایه بن و به قسه‌ی لوس و گه‌وره له‌خشته نه‌چن، به‌هه‌رحاڵ منیش حه‌زم كرد تیشكێك بخه‌مه روو ده‌رباره‌ی مافه‌كانی ئافره‌تان و باسی هه‌ندێك له مافه‌كانیان بكه‌م به پێی شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام، دڵنیاشم له‌وه‌ی كه ئایینی پیرۆزی ئیسلام راستگۆیه له هه‌موو شته‌كانیدا.
ئایینی ئیسلام زۆر رێزی له ئافره‌تان گرتووه و مافی بۆ داناون، هه‌روه‌كو ماف و رێزی بۆ پیاوانیش داناوه.
ئافره‌ت له پێش ئیسلامدا هیچ مافێكی نه‌بوو، بێبه‌ش بوو له هه‌موو شتێك، وه‌كو ئاژه‌ڵ ته‌ماشای ده‌كرا، ببوه ئامرازێك بۆ رابواردن، سوكایه‌تی پێده‌كرا،، ده‌كوژرا، زینده‌به‌چاڵ ده‌كرا، ته‌نها گوناهو تاوانی ئه‌وه‌بوو كه ئافره‌ت بوو، ئه‌گه‌ر نا هیچ تاوانێكی تری نه‌بوو، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه بێباوه‌ڕه‌كان زۆریان پێناخۆشبوو كاتێك كه كچیان ده‌بوو، له خه‌م و په‌ژاره‌دا نه‌یانده‌زانی چ بكه‌ن، هه‌روه‌كو خودا له قورئاندا ده‌فه‌رموێ: وإذا بشرَ أحدهُم بالأنثى ظلَّ وجههُ مسودا وهوَ كظيم يتوارى منَ القوم من سوء ما بشر به أيمسكه على هون أم يدسُّه في التراب ألا ساءَ ما يحكمون (1)، واته: هه‌ر كاتێك مژده‌ی كچ بۆ یه‌كێك له بێباوه‌ڕه‌كان بچێ، روخساری ره‌ش هه‌ڵده‌گه‌ڕاو و خه‌م و خه‌فه‌ت دایده‌گرت، له ناخۆشی و مه‌ینه‌تی ئه‌و هه‌واڵه‌ی كه پێی دراوه، سه‌ری لێده‌شێواو نه‌یده‌زانی چ بكا، بۆیه بیری ده‌كرده‌وه ئاخۆ به‌سوكایه‌تی به‌خێوی بكا، یانیش زینده‌به‌چاڵی بكا؟ ئاگاداربن خراپترین بڕیاربوو كه ده‌یاندا.
له ئیسلامدا ئافره‌ت دایكه، خوشكه، پلكه، نه‌نكه، مامۆستایه، قوتابخانه‌یه بۆ په‌روه‌رده‌كردن و فێركردن و دروست كردنی كۆمه‌ڵگا، هه‌روه‌كو شاعیر ده‌ڵێ:
"الأم مدرسة إذا أعددتها ـ أعددت جيلاً طيب الأعراق"
له‌به‌ر ئه‌وه هه‌ركاتێك ئافره‌تێك، یان خوشكێك به‌ناهه‌ق بكوژرێ، واته دایكێك كوژرا، دایكێك له‌ناوچوو، هه‌ركاتێكیش دایكێك به‌ناڕه‌وا خوێنی ڕژا، واته قوتابخانه‌یه‌ك تێكدرا، هه‌ركاتێكیش قوتابخانه‌یه‌ك تێكدرا، واته كۆمه‌ڵگایه‌ك و نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌ره‌و له‌ناوچوون و نه‌مان ده‌چن، به‌ره‌و زۆرداری و خراپه‌كاری و خوێن رشتن ده‌چن، به‌ره‌و فیتنه و ئاژاوه و دووبه‌ره‌كی ده‌چن.
به‌ڵێ له ئیسلامدا ئافره‌ت رێزی زۆره، له‌و كاته‌ی كه كچه نه‌فه‌قه و مه‌سره‌فی له‌سه‌ر دایك و باوكێتی، وه كه مێرد ده‌كا نه‌فه‌قه‌ی له‌سه‌ر مێرده‌كه‌یتی، كه ده‌بێته دایك ده‌بێ منداڵه‌كان به‌خێوی بكه‌ن و ئاگایان لێبێ، به‌تایبه‌تی كاتێك كه پیر ده‌بێ، وه كه ده‌بێته داپیره به‌هه‌مان شێوه ده‌بێ ئاگایان لێبێ، كه‌واته له ئیسلامدا ئافره‌ت وه‌كو پادشا وایه‌و رێزی زۆره.
ئه‌گه‌ر بێتوو ته‌ماشای ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت بكه‌ین، ده‌بینین زۆر باسی مافه‌كانی ئافره‌تان كراوه‌و رێزیان لێگیراوه. بۆ نمونه:
خوای گه‌وره له قورئاندا سزایه‌كی سه‌ختی داناوه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بوختان به ئافره‌تانی ره‌وشت پاك و ره‌وشت به‌رز ده‌كه‌ن، سێ سزای سه‌ختی بۆ داناون، هه‌روه‌كو ده‌فه‌رموێ: والذينَ يرمونَ المحصناتِ ثمَّ لم يأتوا بأربعة شهداءَ فاجلدوهم ثمانينَ جلدةً ولا تقبلوا لهم شهادة أبداً وَأولئكَ همُ الفاسقونَ (2)، واته: ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بوختان به ئافره‌تانی داوێن پاك ده‌كه‌ن و چوار شایه‌تیش ناهێنن، هه‌شتا جه‌لده‌یان لێ بده‌ن، وه هه‌رگیز نابێ شایه‌تیان وه‌ربگرن، وه ئه‌وانه له رێی خودا لایانداوه.
سزای یه‌كه‌م: هه‌شتا جه‌لده‌یان لێ ده‌درێ، ئه‌وه‌ش سزایه‌كی لاشه‌ییه‌و لاشه‌یان ئازار ده‌درێ.
سزای دووه‌م: هه‌رگیز شایه‌تیان وه‌رناگیرێ، ئه‌وه‌ش سزایه‌كی ده‌روونیه.
سزای سێیه‌م: وه‌سفیان ده‌كا به‌وه‌ی كه له رێی خودا لایانداوه، ئه‌وه‌ش سزایه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تیه، له ئایه‌تێكی تر ده‌فه‌رموێ: ئه‌وانه درۆزنن ئه‌گه‌ر چوار شایه‌ت نه‌هێنن، هه‌روه‌كو ده‌فه‌رموێ: ... فإذ لم يأتوا بالشهداء فأولئكَ هم الكاذبون (3).
وه هه‌روه‌ها له دونیاو له دواڕۆژ نه‌فره‌تیان لێكراوه، هه‌روه‌ك ده‌فه‌رموێ: إنَّ الذينَ يرمونَ المحصناتِ الغافلاتِ المؤمناتِ لعنوا في الدنيا والآخرةِ ولهم عذابٌ عظيم * يومَ تشهد عليهم ألسنتهم وأيديهم وأرجلهم بما كانوا يعملون (4)، واته: ئه‌وانه‌ی كه بوختان به ئافره‌تانی داوێن پاك و بڕوادار و بێ ئاگاو دوور له تاوان ده‌كه‌ن، ئه‌وانه له دونیاو له دواڕۆژدا نه‌فره‌ت لێكراون و دوورن له به‌زه‌یی خودا و سزایه‌كی گه‌وره‌یان بۆ ئاماده كراوه له دواڕۆژدا، له‌و ڕۆژه‌یدا كه زمان و ده‌ست و پێیان ده‌بنه شایه‌ت و گه‌واهی ده‌ده‌ن له‌سه‌ر كرده‌وه‌كانیان.
ئه‌وه چ یاسایه‌كه، چ ده‌ستوره‌كه!، ته‌نها به‌وه‌ی كه ووشه‌یه‌ك قسه‌یه‌ك به ئافره‌تێك بگۆترێت و هه‌ست و سۆزو دڵی بریندار بكرێ، به‌م شێوه سه‌خته‌یه سزا بدرێ!
له هه‌موو جیهان یاسایه‌كی ئاوا نیه، له هه‌موو ئه‌وڕوپا بگه‌ڕێی یاسایه‌كی ئاوا جوان و پاك نابینیه‌وه وه‌كو ئه‌وه‌ی كه له ئیسلامدا هاتووه، له یاسای فه‌ڕه‌نسا تا كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌میش ئافره‌ت بۆی نه‌بوو ته‌سه‌ڕوف له ماڵی خۆی بكا، ده‌با ئیللا ئیزن له مێردی وه‌ربگرێ، كه‌چی ئیسلامه‌تیش به‌وه تاوانبار ده‌كه‌ن كه مافه‌كانی ئافره‌تانی نه‌داوه.
سێیه‌مین سوڕه‌ت له قوڕئاندا له درێژی سوڕه‌تی (النساء) ه، كه باسی یاساكان و مافه‌كانی ئافره‌تان ده‌كا، هه‌ر له‌و سوڕه‌ته‌دا خوای گه‌وره فه‌رمان به پیاوه‌كان ده‌كا كه هه‌ڵس و كه‌وت و مامه‌ڵه‌یان جوانبێ به‌رامبه‌ر به خێزانیان، ده‌فه‌رموێ: ... وَعاشروهنَّ بالمعروف فإن كرهتموهنَّ فعسى أن تكرهوا شيئا وَيجعلَ الله فيه خيراً كثيراً (5)، واته: له‌گه‌ڵ ژنه‌كانتان به جوانترین شێوه بجولێنه‌وه، ئه‌گه‌ر له‌به‌ر شتێك رقتان لێ بوونه‌وه و خۆشتان نه‌ویستن، ئارام بگرن له‌سه‌ر ناخۆشیه‌كاندا، چونكه شتی وا هه‌ن ئێوه حه‌زی لێ نه‌كه‌ن، به‌ڵام له لایه‌ن خوداوه چاكه‌ی زۆری بۆ ئێوه تێدا بێ.
وه هه‌روه‌ها له سوڕه‌تی (مریم) خوای گه‌وره باسی چه‌ند پێغه‌مبه‌رێك ده‌كا، له‌وانه: (زكريا، يحي، عيسى، إبراهيم، موسى، إسماعيل، إدريس) (سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێت)، به‌ڵام ناوی سوڕه‌ته‌كه به‌ناوی (مریم) ده‌كا (سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ) و به‌ناوی پێغه‌مبه‌ره‌كان ناكات.
وه له سه‌ره‌تای سوڕه‌تی (المجادله) دا باسی ئافره‌تێك ده‌كا كه هاته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) و گفت و گۆی كرد ده‌رباره‌ی مێردی و شه‌كوای حاڵی خۆی برده لای خودا، خوای گه‌وره‌ش له حه‌وت ته‌به‌قه‌ی ئاسمان وه‌ڵامی ئه‌و ئافره‌ته‌ی داوه‌و مافی بۆ دیاری كردو كێشه‌كه‌شی بۆ چاره‌سه‌ر كرد.
وه له سوڕه‌تی (الممتحنة) دا باسی ئه‌و ئافره‌ته بڕوادارانه ده‌كا كه كۆچیان كردو تاقی كرانه‌وه و به‌یعه‌تیاندا به پێغه‌مبه‌ر ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) .
وه له سه‌ره‌تای سوڕه‌تی (الطلاق) دا له چه‌ند ئایه‌تێكدا باسی ته‌ڵاق ده‌كاو چه‌ند مافێك بۆ ئافره‌تان دیاری ده‌كا، بۆ ئه‌وه‌ی پیاوه‌كان له كاتی ته‌ڵاقدانی خێزانیان زوڵم و سته‌میان لێ نه‌كه‌ن.
وه له سه‌ره‌تای سوڕه‌تی (التحریم) دا، خوای گه‌وره گله‌یی له پێغه‌مبه‌ر ده‌كا ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) كه یه‌كێك له خێزانه‌كانی له‌خۆ حه‌رام كردبوو كه بچێته لای، بۆ رازی بوونی ئه‌وانی تر، ئینجا كێشه‌ی ئافره‌ته‌كه‌ی چاره‌سه‌ر كرد. ئه‌وه‌یه به‌ڕاستی مافه‌كانی ئافره‌تان و ریزو پایه‌یان له ئیسلامدا.
هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) له فه‌رمووده پیرۆزه‌كانیدا زۆر بایه‌خ و گرنگی به مافه‌كانی ئافره‌تان داوه، هه‌ندێك له‌وانه: ده‌فه‌رموێ: (( چاكترینتان ئه‌و كه‌سه‌یه به‌رامبه‌ر خێزانی باش بێت، وه من باشترینتانم به‌رامبه‌ر خێزانه‌كانم ))(6)، هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (( الدنيا متاع، وخيرُ متاع الدنيا المرأة الصالحة )) (7)، واته: خۆشترین ژیانی ئاده‌میزاد له دونیادا ئه‌وه‌یه كه ژنێكی خواناس و داوێن پاكی هه‌بێ و یه‌كتریان خۆشبوێ له پێناو خودا.
هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (( إنما النساء شقائق الرجال )) (8)، واته: ئافره‌تان ته‌واوكه‌رو هاوتای پیاوه‌كانن.
هه‌روه‌ها ئه‌و ئافره‌ته بێوه‌ژنه‌ی كه منداڵه‌كانی به‌خێو ده‌كات و به‌جوانی په‌روه‌رده‌یان ده‌كا، پێغه‌مبه‌ری خودا ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) وه‌كو تێكۆشه‌رێك و قاره‌مانێك له پێناو خودا ژماردوویه‌تی، هه‌روه‌ها وه‌كو ئه‌و كه‌سه‌ی كه به‌رۆژ به‌رۆژوو ببێت و به‌شه‌ویش شه‌ونوێژ بكات(9)، وه هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (( هه‌ر كه‌سێك دوو كچی هه‌بێ و به‌ڕێك و پێكی په‌روه‌رده‌یان بكات و سه‌رپه‌رشتیان بكات تا گه‌وره ده‌بن، له رۆژی دوایی هاوه‌ڵ و ره‌فیقی منه، ئینجا ئاماژه‌ی به په‌نجه‌ی ده‌سته‌كانی كرد ))(10)، هه‌روه‌ها دایكی بڕواداران خاتوو عائیشه (ره‌زای خودای لێبێت) بۆمان ده‌گێڕته‌وه و ده‌ڵێ: (( ئافره‌تێك هاته لام دوو كچی له‌گه‌ڵ دابوو، هات داوای شتی لێكردم، منیش هیچم له‌لا نه‌بوو ته‌نها ده‌نكه خورمایه‌ك نه‌بێ، ده‌نكه خورماكه‌م پێدا، ئافره‌ته‌كه‌ش له‌به‌ر سۆزو میهره‌بانی و خۆشه‌ویستی كچه‌كانی ده‌نكه خورماكه‌ی كرده دوو له‌ت و دایه كچه‌كانی، به‌خۆی نه‌یخوارد، پاشان چووه ده‌ره‌وه، ئینجا پێغه‌مبه‌ری خودا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ته‌شریفی هێناو هاته لامان، منیش باسی ئافره‌ته‌كه‌م بۆ كرد، فه‌رمووی: هه‌ر كه‌سێك كچه‌كانی به‌خێو بكات و باش بێت به‌رامبه‌ریان، ئه‌وه له رۆژی دوایی ده‌چێته به‌هه‌شت و له ئاگری دۆزه‌خ ده‌پارێزرێ ))(11).
جا هه‌رچه‌نده باسی مافه‌كانی ئافره‌تان بكه‌ین كۆتایی نایێ، ئه‌وه‌ی كه باسیشم كردووه، ته‌نها كه‌مێكه له‌و مافه زۆرانه‌ی كه ئیسلام به ئافره‌تانی داوه، زاناو رۆشنبیره‌كانی رۆژئاواش ئه‌مه‌یان سه‌لماندووه و زۆر چاك ده‌زانن كه ئیسلام زۆر رێزی له ئافره‌ت گرتووه، بۆیه یه‌ك له زاناكانی ئینگلیز به‌ناوی (هلمتن) ده‌ڵێ: یاساكانی ئیسلام ده‌رباره‌ی ئافره‌ت، زۆر روون و ئاشكرایه كه چاودێری ده‌كاو ده‌یپارێزێ له هه‌موو شتێك كه زیان به سومعه‌و ئابڕووی بگه‌یه‌نێ، وه رۆژنامه‌ی (مونیتور) ی فه‌ڕه‌نسی ده‌ڵێ: ئایینی ئیسلام چاكسازیه‌كی زۆر گه‌وره‌ی كرد له لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی له رووی ئافره‌تاندا، وه ئه‌وه‌ی كه پێویسته بگۆترێت ئه‌و مافانه‌ی كه ئیسلام به ئافره‌تانی داوه زۆر له‌و مافانه گه‌وره‌تره كه یاسای فه‌ڕه‌نسی به ئافره‌تانی فه‌ڕه‌نسی داوه(12).
مافه‌كانی ئافره‌تان له ئیسلامدا
زۆر جار له‌وانه‌ی كه پڕوپاگه‌نده‌ی مافه‌كانی ئافره‌تان ده‌كه‌ن، گوێمان له ووشه‌ی ئازادی ده‌بێ، كه زۆر داكۆكی له ئازادی ئافره‌تان ده‌كه‌ن، بێئه‌وه‌ی هیچ سنووره‌كی بۆ دابنێن، به كورتی زیاتر مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه ئافره‌تانی كورد، وه‌كو ئافره‌تانی رۆژئاوا بن له هه‌موو روێكه‌وه، ئازادیه‌كی ره‌ها، بێ هیچ مه‌رجێك، بێ هیچ پابه‌ندبوونێك به ئایین، دوور له هه‌موو داب و نه‌ریتێك، له به‌رامبه‌ریشه‌وه زۆر جار ده‌بینین و ده‌بیستین له لایه‌ن كۆمه‌ڵگاوه سته‌م له ئافره‌تان ده‌كرێ و مافه‌كانیان پێشێل ده‌كرێ، و ئازادیه‌كانیان به‌و شێوه‌ی كه له ئیسلامدا هاتووه لێیان زه‌وت ده‌كرێ، جا به‌هه‌ر بیانویه‌ك بێ، له‌و بابه‌ته‌دا ده‌مه‌وێ هه‌ندێك باسی ئه‌و ئازادیانه بكه‌م، كه له ئیسلامدا بۆ ئافره‌تان داندراوه، وه‌كو مافێكی شه‌رعی خۆیان، ئافره‌تانی ئێمه به‌داخه‌وه هه‌ندێ جار نازانن چ مافێكیان هه‌یه، بۆیه هه‌ندێ جار داوای شتێك ده‌كه‌ن، كه له بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر مافیش نیه.
ئه‌گه‌ر بێتوو بچینه ناو باسی مافه‌كانی ئافره‌تان، پێمان ته‌واو نابێ، بۆیه ناچارین باسی هه‌ندێكیان بكه‌ین، ئه‌وانه‌ی كه زۆر گرنگن ئافره‌تان بیانزانن و بۆ خۆیان دابینی بكه‌ن.
ئه‌و بابه‌ته‌ی كه ده‌مه‌وێ له‌سه‌ر مافه‌كانی ئافره‌تان بنووسم له رووی ئازادی راده‌ربڕین و ئازادی بیركردنه‌وه، له پێنج خاڵ پێك هاتووه:
1. ئافره‌ت و مافی ئازادی راده‌ربڕین
2. ئافره‌ت و مافی ئازادی بیروباوه‌ڕ
3. ئافره‌ت و مافی ئازادی زانست و فێربوون
4. ئافره‌ت و مافی ئازادی كاركردن
5. ئافره‌ت و مافی وه‌رگرتنی پۆسته گشتیه‌كان
جا له‌به‌ر درێژی بابه‌ته‌كه پێم باش بوو بیكه‌مه پێنج به‌ش، نه‌ك هه‌موو به‌یه‌ك جار بڵاوبكرێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌رانی به‌ڕێز بێزار نه‌بن.
خاڵی یه‌كه‌م: ئافره‌ت و مافی ئازادی راده‌ربڕین
ئازادی راده‌ربڕین: ئه‌وه‌یه مرۆڤ سه‌رپشك بێت و به خۆشی خۆی رایه‌ك ده‌رببڕێ كه پێی باشه له كاروباری گشتی بێ یان تایبه‌تی، جا ئه‌و رایه یه‌ك بگرێته‌وه له‌گه‌ڵ رای كه‌سانی تر، یانیش پێچه‌وانه بێ، ئه‌وه‌ش مافێكی هه‌موو مرۆڤێكه، جا پیاو بێت یان ئافره‌ت(13).
خوای گه‌وره له قورئانی پیرۆزدا ده‌فه‌رموێ: وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (14)، واته: پیاو و ئافره‌تانی بڕوادار دۆست و پشتیوانی یه‌كترن، فه‌رمان به چاكه ده‌كه‌ن و رێ له خراپه ده‌گرن و نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كات ده‌ده‌ن و فه‌رمانبه‌ری خوداو پێغه‌مبه‌ری خودان، خودا به‌زه‌یی به‌مانه ده‌كات و، خودا خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و له كارزانه.
به‌ڵێ / ئازادی راده‌ربڕین زۆر گرنگه بۆ فه‌رمان كردن به چاكه‌و رێگرتن له خراپه، ئه‌م ئه‌ركه‌ش پیاو و ئافره‌ت ده‌توانێ جێبه‌جێی بكا، هه‌ر بۆیه خوای گه‌وره له قورئاندا فه‌رمان به پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ده‌كا، بۆ ئه‌وه‌ی پرس و راوێژ به موسڵمانان بكا، ده‌فه‌رموێ: ... وَشاوِرهُم في الأمر... (15)، وه ده‌فه‌رموێ: وَأمرُهُم شورى بيَنهم ... (16)، واته: كاروباری موسڵمانان له‌ناو خۆیاندا به پرس و به ڕاوێژه.
لێره‌دا كه خوای گه‌وره فه‌رمان به پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ده‌كا به ڕاوێژ، بۆ ئه‌وه‌یه تا هه‌موو سه‌ركرده‌كانی جیهان بزانن و فێری ئه‌وه بن، راوێژ به گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كه‌یان بكه‌ن، نه‌ك هه‌موو شتێك به كه‌یف و ئاره‌زووی خۆیان بێت، و هیچ حیساب بۆ خه‌ڵك نه‌كه‌ن، و خه‌ڵك وه‌ك مه‌ڕو بزن تێبگه‌ن، وه كه ده‌فه‌رموێ: كاروباری موسڵمانان به ڕاوێژه، بۆ ئه‌وه‌یه تا موسڵمانان له‌ناو خۆیاندا گرنگی به ڕاوێژ بده‌ن، و رای خۆیان ده‌رببڕن، ئافره‌تیش لهم ناوه‌دا هیچ جیاوازیه‌كی له‌گه‌ڵ پیاودا نیه، و ئه‌ویش رای خۆی ده‌رده‌بڕێ و پێویسته گوێی بۆ بگیرێ.
چه‌ند نمونه‌یه‌ك له‌وه‌ی كه ئافره‌ت له ئیسلامدا رای خۆی ده‌ربڕیوه و پێشنیار و ره‌خنه‌ی گرتووه و رایه‌كه‌شی په‌سند كراوه:
نمونه زۆرن له ئیسلامدا، كه ئافره‌ت رای خۆی ده‌ربڕیوه، هه‌ندێكیان له قورئاندا هاتووه، هه‌ندێكیش له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) و خوله‌فای راشدین روویداوه، جا له‌به‌ر زۆری به‌سه‌رهاته‌كان و فه‌رمووده‌كان ته‌نها باسی چوار نمونه ده‌كه‌ین:
نمونه‌ی یه‌كه‌م: له قورئاندا له سوره‌تی (المجادلة) دا، خوای گه‌وره باسی ئافره‌تێك ده‌كا به‌ناوی (خولة بنت ثعلبة) ، سكاڵا تۆمار ده‌كا له مێردی، و دێته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) و ده‌ڵێ: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا، مێرده‌كه‌م ماڵ و سامانی منی خواردووه، گه‌نجایه‌تی منی بردووه، منداڵه‌كانیم به‌خێو كردووه، تا ئه‌و كاته‌ی كه پیربووم و چیتر منداڵم نابێ، هه‌ستا به منی گوت: تۆ وه‌كو پشتی دایكم وای، ئه‌و ووشه‌یه له سه‌رده‌می پێش ئیسلامدا به ته‌ڵاق ده‌ژمێردراو، هه‌ركاتێك پیاو ئه‌م ووشه‌ی به خێزانی گوتبا، ئه‌وه ته‌ڵاقی ده‌كه‌وت، بۆیه ئه‌و ئافره‌ته داماوه، روو له پێغه‌مبه‌ر ده‌كا بۆ ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێكی بۆ ببینته‌وه، پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) ئه‌وكاتی وه‌حی بۆ نه‌هاتبوو، فه‌رمووی: تۆ حه‌رامی له مێردت، ئافره‌ته‌كه گوتی: سوێند به‌خوا باسی ته‌ڵاقی نه‌كردووه، ئینجا روو له خوای گه‌وره ده‌كات و ده‌پاڕێته‌وه و سكاڵای خۆی بۆ خودا به‌رز ده‌كاته‌وه، خوای گه‌وره‌ش له حه‌وت ته‌به‌قه‌ی ئاسمان وه‌ڵامی ده‌داته‌وه و كێشه‌كه‌ی بۆ چاره‌سه‌ر ده‌كا و كه‌فاره‌تیش بۆ مێردی داده‌نێ، هه‌روه‌كو ده‌فه‌رموێ: قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (17)، واته: به‌ڕاستی خودا قسه‌ی ئه‌و ژنه‌ی بیست كه سه‌باره‌ت به مێرده‌كه‌ی له‌گه‌ڵ تۆ گفت و گۆی ده‌كردو سكاڵای خۆی بۆ لای خودا به‌رزكرده‌وه، خوداش وتووێژی ئێوه‌ی بیست، وه خوداش بیسه‌رو بینایه(18).
له‌و ئایه‌ته پیرۆزه‌دا خوای گه‌وره كێشه‌ی ئافره‌ته‌كه‌ی چاره‌سه‌ر كرد، له‌لایه‌كی تریشه‌وه ئه‌و مافه‌ی لێ زه‌وت نه‌كرا كه رای خۆی ده‌رببڕێ و گفت و گۆ بكا له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خوا.
وه هه‌ر ئه‌و ئافره‌ته بوو، جارێكیان ئیمامی (عمر) ((ره‌زای خودای لێبێت)) له‌سه‌رده‌می خه‌لافه‌تیدا به‌لایدا تێده‌په‌ڕێ، خه‌ڵكیشی له‌گه‌ڵدابوو، له‌و كاته‌دا ئافره‌ته‌كه ئیمامی (عمر) زۆر راده‌گرێ و ئامۆژگاری ده‌كات و پێی ده‌ڵێ: ئه‌ی (عمر) تۆ پێشتر پێیان ده‌گوتی: (عُمیر)، واته عومه‌رۆكه، پاشان پێیان گوتی: (عمر)، ئینجا پێیان گوتی: ئه‌میری بڕواداران، كه‌واته، له خودا بترسه‌و كاری چاكه بكه، هه‌ركه‌سێك دڵنیابێ له‌مردن، زۆر گرنگی به دونیا نادات و له خودا ده‌ترسێ، وه هه‌ركه‌سێك دڵنیابێ له لێپرسینه‌وه‌ی خودا، ئه‌وه له سزای دۆزه‌خ ده‌ترسێ، ئیمامی (عمر) یش راوه‌ستابوو گوێی بۆ ده‌گرت، ئینجا پێیان گوت: ئه‌ی ئه‌میری بڕواداران، ئایا بۆ ئه‌و ئافره‌ته پیره‌ژنه ئاوا زۆر راده‌وه‌ستی؟، ئه‌ویش فه‌رمووی: سوێند به‌خوا، ئه‌گه‌ر له به‌یانیان كه رۆژ هه‌ڵدێ تا رۆژ ئاوابوون رام بگرێ، راده‌وه‌ستم و گوێ بۆ قسه‌كانی ده‌گرم، ته‌نها بۆ نوێژه واجبه‌كان نه‌بێ، كه ده‌بێ بیانكه‌م، ئایا ئێوه ده‌زانن ئه‌و ئافره‌ته كێیه؟، ئه‌وه (خولة) یه، كه خوای گه‌وره له حه‌وت ته‌به‌قه‌ی ئاسمان وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه، چۆن من وه‌ڵامی نه‌ده‌مه‌وه!(19).
نمونه‌ی دووه‌م: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) پرس به (أم سلمة) ((ره‌زای خودای لێبێت)) ده‌كا:
پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) پرسی به (أم سلمه) كرد له رێكه‌وتنی حوده‌یبیه، له‌و كاته‌ی كه موسڵمانه‌كان به‌قسه‌ی پێغه‌مبه‌ریان نه‌كرد له‌وه‌ی كه قوربانیه‌كانیان سه‌رببڕن و سه‌ریان بتاشن، (أم سلمة) پێشنیاری كرد كه پێغه‌مبه‌ر خۆی یه‌كه‌مجار به‌م كاره هه‌ستێ، ئینجا فه‌رمان به موسڵمانان بكات، ئه‌وه‌بوو پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) رایه‌كه‌ی وه‌رگرت و به‌قسه‌ی كرد، موسڵمانه‌كانیش كه ئه‌مه‌یان بینی هه‌موویان چاویان له پێغه‌مبه‌ر كرد(20).
نمونه‌ی سێیه‌م: ئافره‌ت رای خۆی ده‌ربڕیوه له ماره‌كردنیدا له خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) :
خاتوو (عائیشه) ((ره‌زای خودای لێبێت)) ده‌گێڕته‌وه و ده‌ڵێ: ئافره‌تێك هاته لام و گوتی: باوكم منی ماره كردووه له برازایه‌كه‌ی خۆی و رای منی وه‌رنه‌گرتووه و من پێم ناخۆشه، عائیشه گوتی: دانیشه تا پێغه‌مبه‌ر دێته‌وه، ئینجا پێغه‌مبه‌ری خودا ته‌شریفی هاته‌وه ماڵ، منیش به‌سه‌رهاتی ئافره‌ته‌كه‌م پێ گوت، ئه‌ویش ناردی به‌دوای باوكی، باوكی هات، پێغه‌مبه‌ر ئافره‌ته‌كه‌ی سه‌رپشك كرد، له‌وه‌ی كه رازی بێ، یانیش رازی نه‌بێ و ماره‌كردنه‌كه هه‌ڵبوه‌شێته‌وه، ئافره‌ته‌كه گوتی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا، رازیمه به‌وه‌ی كه باوكم كردوویه‌تی، به‌ڵام ویستم ئافره‌تان فێر بكه‌م و ئاگاداریان بكه‌مه‌وه، به‌وه‌ی كه ئه‌وانیش ماف و حه‌قیان هه‌یه ))(21)، واته: به‌زۆر به‌شوو نه‌درێن.
ئه‌م فه‌رمووده‌یه به شێوازی تریش هاتووه: بۆ نمونه (( له سه‌حیحی بوخاری و له سه‌حیحه‌كانی تریشدا هاتووه كه (خنسا‌ء) كچی (خذام) ی ئه‌نساری كه ئافره‌تێكی بێوه‌ژن بوو، باوكی به‌شووی داوه، ئه‌ویش پێ رازی نه‌بووه، و دێته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری (صلى الله عليه وسلم) ، ئه‌ویش ماره‌كردنه‌كه‌ی هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه و له‌یه‌كیان جیا ده‌كاته‌وه ))(22)، ریوایه‌تی تر هه‌یه ده‌ڵێ: (( باوكی به شووی داوه و ئافره‌ته‌كه كچ بووه))(23)، به هه‌رحاڵ ئه‌و فه‌رموودانه باسی مافه‌كانی ئافره‌تان ده‌كه‌ن له ئیسلامدا كه نابێ به زۆر به شوو بدرێن، جا چ كچ بن یان بێوه‌ژن، و ده‌بێ رایان وه‌ربگیرێ و به‌خۆشی خۆیان بێ.
به‌داخه‌وه هه‌ندێ جار له كۆمه‌ڵگای كورده‌واری كچ به‌زۆر به‌شوو ده‌درێ، و سته‌می لێده‌كرێ و مافی پێشێل ده‌كرێ، ئه‌و مافه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خودا (صلى الله عليه وسلم) به‌ڕه‌وای داناوه، بۆیه له ئه‌نجامی ئه‌م زۆرداریه‌دا زۆرجار كچه‌كان په‌نا ده‌به‌ن بۆ خۆ كوشتن و خۆ سووتاندن، كه به پله‌ی یه‌كه‌م باوكه‌كان یان خزمه‌كانی تاوانبارن لهم كوشتنه‌دا، جارێكیان پیاوێك هاته لای پێغه‌مبه‌ری (صلى الله عليه وسلم) گوتی: كچێكی یه‌تیممان لایه، پیاوێكی ده‌وڵه‌مه‌ندو پیاوێكی هه‌ژار هاتوونه‌ته داخوازی، به‌خۆی پیاوه هه‌ژاره‌كه‌ی خۆشده‌وێت و حه‌ز ده‌كا مێردی پێ بكا، ئێمه‌ش حه‌ز ده‌كه‌ین مێرد به پیاوه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه بكا، پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رموێ: (( لمْ نرَ للمتحابينَ مثلَ النكاح )) (24)، واته: شتێكی چاكتر له ماره‌بڕین و به‌یه‌كتر شادبوون نابینم بۆ خۆشه‌ویستان.
نمونه‌ی چواره‌م: ئافره‌تێك رای خۆی ده‌رده‌بڕێ و ره‌خنه‌ش له ئیمامی عومه‌ر ده‌گرێت:
له‌دوای پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) خوله‌فای راشدین پرس و رایان به ئافره‌تان كردووه، ئه‌وه‌ی ئیمامی عومه‌ریش به‌ناوبانگه كه له ووتاری هه‌ینیدا ویستی ماره‌یی ئافره‌تان دیاری بكات و سنوره‌كی بۆ دابنێ، ئافره‌تێك له‌ناو مزگه‌وت هه‌ستاوه‌و ره‌خنه‌ی لێگرت و گوتی: مافێك كه خوای گه‌وره به ئێمه‌ی داوه تۆ لێمان ده‌ستێنی و بێبه‌شمان ده‌كه‌ی؟، ئینجا ئایه‌تێكی قورئانی بۆ خوێنده‌وه كه ده‌فه‌رموێ: ... وَآتيتم إحداهُنَّ قِنطاراً فلا تأخذوا مِنه شَيئا ... (25)، واته: ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ژنه‌كانتان ماڵێك و ماره‌ییه‌كی زۆرتان دانێ، نابێ لێیان بستێننه‌وه، ئیمامی عومه‌ریش كه به‌رامبه‌ر ئایه‌ته‌كانی قورئان زۆر ده‌وه‌ستاو ملكه‌چ ده‌بوو، بۆیه فه‌رمووی: عومه‌ر هه‌ڵه‌ی كردو ئافره‌تێك بۆی راست كرده‌وه(26).
به‌ڵێ / ئه‌مه خه‌یاڵ و ئه‌فسانه نیه، به‌ڵكو رووداوێكی واقعیه، كه ئافره‌تی موسڵمان بۆی هه‌یه رای خۆی به ئازادی ده‌رببڕێ به‌رامبه‌ر به سه‌رۆك كۆمارو سه‌رۆك ده‌وله‌تانی جیهان و هه‌ڵه‌كانیان بۆ راست بكاته‌وه، له به‌رامبه‌ریشدا پێویسته كاربه‌ده‌سته‌كان وه‌كو ئیمامی عومه‌ر گوێی بده‌نێ، و رایه‌كه‌ی وه‌ربگرن ئه‌گه‌ر په‌سند بوو، ئه‌گه‌ر رایه‌كه‌شی راست نه‌بوو، یان له جێی خۆی نه‌بوو، بۆی راست بكه‌نه‌وه، جا من ده‌پرسم: ئایا له واقیعی ئه‌مڕۆدا و له پڕوپاگه‌نده‌ی دیمكڕاسیه‌ت و مافه‌كانی مرۆڤدا، ئایا ئافره‌تان توانیتیان ئه‌م مافه بۆ خۆیان دابین بكه‌ن؟ دیاره وه‌ڵامه‌كه لای ئافره‌تانه؟.
سنووری ئازادی راده‌ربڕین:
وه‌كو گوتمان: ئازادی راده‌ربڕین یه‌كێكه له مافه‌كانی مرۆڤ، جا پیاو بێت یان ئافره‌ت، به‌ڵام ئه‌و ئازادیه‌ش سنوورداره و بێ سنوور نیه، بۆیه پێویسته لێره‌دا ره‌چاوی چه‌ند خاڵێك بكرێ:
یه‌كه‌م: نابێ له پێناو ئازادی راده‌ربڕیندا و له پێناو به‌رژه‌وه‌ندی خۆتدا زیان به كه‌سانی تر بگه‌ینی و مافه‌كانیان پێشێل بكه‌ی، بۆ نمونه له فه‌ڕه‌نسا به‌ناوی ئازادی راده‌ربڕیندا بڕیاری قه‌ده‌غه كردنی حیجاب و سه‌رپۆشیاندا له خوێندنگاكان، یان له توركیا ساڵه‌های ساڵه زمانی كوردی و جلو به‌رگ و كلتووری كوردی قه‌ده‌غه بوو، ئێستاش به‌ناوی ئازادی و سه‌روه‌ری خۆیاندا زیان به ئێمه ده‌گه‌ینن و ناوچه‌كانمان بۆردومان ده‌كه‌ن، كورد ده‌ڵێ: (بانێكه‌و دوو هه‌وایه) ئه‌وه ئازادی نیه، به‌ڵكو دژی ئازادی راده‌ربڕینه.
دووه‌م: نابێ ئازادی راده‌ربڕین له چوار چێوه‌ی شه‌رع ده‌ربچێ، بۆ نمونه به‌ناوی ئازادی توانج و پلارو سوكایه‌تی به ئیسلام و به‌هاو ره‌وشته جوانه‌كانی بكرێ، یان داوای لابردنی یاسایه‌كی ئیسلام بكرێ، یان داوای ئیباحیه‌ت و به‌ڕه‌للایی بكرێ، وه‌كو ئه‌وه‌ی كه له ئه‌وڕوپا هه‌یه، یان سوكایه‌تی به پێغه‌مبه‌ری ئیسلام بكرێ، وه‌كو ئه‌و كاریكاتێرانه‌ی كه له نه‌رویج و ده‌نیماڕك بڵاویان كرده‌وه، یان هه‌ندێك له‌و په‌رتووكانه‌ی كه له ناوه‌خۆمان ده‌رده‌چوون و سوكایه‌تیان به ئیسلام ده‌كرد، ئه‌مانه ئازادی راسته‌قینه نین، به‌ڵكو ده‌ست درێژی كردنه بۆ سه‌ر ئازادی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
په‌راوێزه‌كان
(1) النحل: 58ـ59.
(2) النور: 4.
(3) النور: 13.
(4) النور: 23ـ24.
(5) النساء: 19.
(6) رواه الترمذي 5/709، (3895)، وابن ماجة 1/636، (1977)، وابن حبان 9/484، (4177)، والحديث صححه الألباني.
(7) رواه مسلم 2/1090، (1467)، وابن ماجة 1/596، (1855)، والطبراني في المعجم الأوسط 8/281، (8639)، والبيهقي في شعب الإيمان 4/150، (4619)، وصححه الألباني.
(8) رواه أبو داود 1/111، (236)، والترمذي 1/189، (113)، وأحمد 6/256، (26238) وغيرهم وهو حديث صحيح.
(9) متفق عليه، بخاري 5/2047، (5038)، ومسلم 4/2286، (2982).
(10) رواه مسلم 4/2027، (2631)، والترمذي 4/319، (1914)، والحاكم 4/196، (7350)، وغيرهم وهو حديث صحيح.
(11) متفق عليه، بخاري 2/514، (1352)، ومسلم 4/2027، (2629).
(12) http:saaid.net/doat/assuhaim/index.htm.
(13) برِوانة: ( المفصل في أحكام المرأة وبيت المسلم في الشريعة الإسلامية: تأليف الدكتور عبد الكريم زيدان، مؤسسة الرسالة ـ بيروت ـ الطبعة الثانية 1420هـ 2000م : 4/210 ).
(14) التوبة: 71.
(15) آل عمران: 159.
(16) الشورى: 38.
(17) المجادلة: 1.
(18) برِوانة: (تفسير القرآن العظيم: للإمام الحافظ إسماعيل بن كثير القرشي الدمشقي (700ـ774هـ)، ط1، 1425هـ ـ 2004م، مكتبة الصفا: 8/21ـ22)، هةروةها (الجامع لأحكام القرآن، للإمام أبي عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح القرطبي (ت671هـ)، دار الشعب القاهرة، ط2، 1372هـ، تحقيق أحمد عبد العليم البردوني: 17ـ270ـ272).
(19) برِوانة: (الجامع لأحكام القرآن: للإمام القرطبي: 17/269).
(20) رواه البخاري 2/974، (2581)، وأبو داود 2/93، (2765)، والطبراني في المعجم الكبير 20/9، (13) وغيرهم وهو حديث صحيح، صححه الألباني في مشكاة المصابيح: للخطيب التبريزى: 2/418، (4042).
(21) رواه الإمام مالك 2/438، (528)، والنسائي 6/86، (3269)، وأحمد 6/328، (26831)، والطبراني في المعجم الكبير 24/251، (641)، والبيهقي في سننه الكبرى 7/119، (13464)، (13467).
(22) رواه البخاري 5/1974، (4845)، (6546)، وأبو داود 1/638، (2101)، والدارمي 2/187، (2192)، والدارقطني 3/230، (39)، (41)، (43)، (44)، (48)، (50)، (57)، (59)، والطبراني في المعجم الكبير 4/218، (4179)، (644)، وغيرهم وهو حديث صحيح، صححه الألباني في مشكاة المصابيح 2/209، (3128).
(23) بؤ ماناى ئةو فةرموودة برِوانة: (عمدة القاري شرح صحيح البخاري: للإمام بدر الدين أبي محمد محمود بن أحمد العيني (ت855هـ) دار إحياء التراث العربي ـ بيروت ـ: 20/129).
(24) رواه ابن ماجة 1/593، (1847)، والحاكم 2/174، (2677)، والطبراني في المعجم الكبير 11/50، (11009)، (10895)، والمعجم الأوسط 3/282، (3153) والحديث صحيح صححه الألباني كما في السلسلة الصحيحة 2/196، (624).
(25) النساء: 20.
(26) برِوانة: ( الجامع لأحكام القرآن: للإمام القرطبي: (1/287، 5/99)، هةروةها (تفسير القرآن العظيم: لابن كثير: 2/146).
