یه‌زیدییه‌كان, شوێنكه‌وتووانی شه‌یتان (*)
ئه‌م بابه‌ته داگره
یه‌زیدییه‌كان, شوێنكه‌وتووانی شه‌یتان (*)
ئه‌م بابه‌ته داگره
پێناسه‌یان.. دروستبوونیان... به‌ناوبانگترین كه‌سایه‌تییان.. چین و توێژه‌كانیان... بیروباوه‌ڕیان.. دروشم و به‌ندایه‌تییان.. جێژنه‌كانیان.. جێگا و شوێنی بڵاوبوونه‌وه‌یان
تێبینی: له به‌شی به‌سته‌ری پی‌دی‌ئێف ده‌توانیت بابه‌ته‌كه به ڕوونتر و گه‌وره‌تر بخوێنیته‌وه.
پێناسه‌یان: یه‌زیدییه‌كان تاقمێكی لاده‌ر و گومڕان له‌ساڵی ١٣٢ك دوای ڕووخانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی دروست بوون. له‌سه‌ره‌تاوه بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی بوون بۆ هێنانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌مه‌وییه‌كان، به‌ڵام له پاشاندا بارودۆخ و شوێنه‌كه و هۆكاری نه‌فامی له‌ڕێ لایدان و گه‌یاندنییه ئه‌وه‌ی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه به‌پیرۆز بگرن و پاشانیش له‌وه‌دا نه‌وه‌ستان و كه‌وتنه به‌گه‌وره‌گرتن و پیرۆزگرتنی شه‌یتان و ناوی (مه‌لیكه تاووس)یان لێ نا؛ واته به گومانی خۆیان شه‌یتان تاووسی مه‌لائیكه‌ته‌كانه و له هه‌موویان به‌ڕێزتر و گه‌وره‌تره!
گه‌شه‌كردنیان: كاتێك له‌ساڵی ١٣٢ك ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی له‌شه‌ڕی (زێی گه‌وره)دا له سه‌رووی عێراق ڕووخا، ئه‌میر ئیبراهیم كوڕی حه‌ربی كوڕی یه‌زید به‌ره‌و كوردستانی عێراق ڕایكرد. له‌وێ ئه‌مه‌وییه ڕاكردووه‌كانی كۆكرده‌وه و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه یه‌زید له‌پێشتر و حه‌قتره به خه‌لافه‌ت و ده‌سه‌ڵات. وه ئه‌و (یه‌زید) ئه‌و سوفیانییه چاوه‌ڕوانكراوه‌یه كه ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر زه‌وی و پڕی ده‌كاته‌وه له دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی.
هۆی هه‌ڵبژاردنی یه‌زیدییه‌كانیش بۆ كوردستانی عێراق ئه‌وه‌یه كه دایكی مه‌روانی دووه‌م كه له‌سه‌رده‌می ئه‌ودا ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی ڕووخا، كورد بووه.
یه‌زیدی به چوار قوناغدا تێپه‌ڕیوه
قۆناغی یه‌كه‌م: بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئه‌مه‌وی سیاسی بووه و له خۆشه‌ویستی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه‌دا خۆی بینیوه‌ته‌وه.
قۆناغی دووه‌م: گۆڕانی بزووتنه‌وه‌كه‌ی به ته‌ریقه‌یه‌كی سۆفیگه‌ریی عه‌ده‌وی له سه‌رده‌می شێخ عه‌لی كوڕی موسافیر.
قۆناغی سێیه‌م: داپچڕان و له‌به‌رچاونه‌مانی شێخ شمس الدین حه‌سه‌ن كه كه‌سایه‌تی چواره‌می یه‌زیدییه‌كان و بۆ ماوه‌ی شه‌ش ساڵ و پاشان هاتنه‌وه‌ی و نووسینی كتێبێك كه پێچه‌وانه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسلامه.
قۆناغی چواره‌م: ده‌رچوونیان به‌ته‌واوی له ئیسلام و قه‌ده‌غه‌كردنیان بۆ خوێندن و نووسین و هاتنه‌ناوی بیروباوهڕی به‌تاڵ و ناڕه‌وا بۆ ناویان.
به‌ناوبانگترین كه‌سایه‌تییان
كه‌سی یه‌كه‌م: عه‌دی كوڕی موسافیر؛ له پێشه‌نگی ئه‌وانه بوو كه له ده‌سه‌ڵاتی عه‌بباسی له لوبنانه‌وه به‌ره‌و هه‌كاری له كوردستان ڕایان كرد. پشتیشی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ مه‌روانی كوڕی حه‌كه‌م و پێشگره‌كه‌شی (شرف الدین ابو الحسن)ه.
ئه‌م پیاوه به شێخ عبدالقادری گه‌یلانی گه‌یشتووه و ته‌ریقه‌ی سۆفیگه‌ریی لێ وه‌رگرتووه.
له نزیكه‌ی ساڵی ١٠٧٣ یان ١٠٧٨ز له‌دایك بووه و نزیكه‌ی ٩٠ ساڵ ژیاوه و پاشان له (لالش) له ناوچه‌ی شێخان نێژراوه.
كه‌سی دووه‌م: سه‌خر كوڕی سه‌خر كوڕی موسافیر ناسراو به شێخ ئه‌بولبه‌ره‌كات؛ ئه‌مه له‌گه‌ڵ عه‌دی مامیدا بووه و جێنشینی بووه و پاشان ئه‌میش دوای مردنی، له‌لای مامییه‌وه له لالش ده‌نێژرێت.
كه‌سی سێیه‌م: عه‌دی كوڕی ئبین به‌ره‌كات ناسراو به كوردی كه له ساڵی ٦١٥ك مردووه.
كه‌سی چواره‌م: شمس الدین ابو محمد ناسراو به شێخ حه‌سه‌ن له‌ساڵی ٥٩١ك له‌دایك بووه.
له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌م پیاوه تایه‌فه‌ی یه‌زیدی شێوێنراو كه‌وتنه به‌پیرۆز و گه‌وره‌گرتنی یه‌زید و عه‌دی كوڕی موسافیر و شه‌یتان. ئه‌م كابرایه چه‌ند كتێبێكی بۆ تایه‌فه‌ی یه‌زیدی نووسیوه و به‌ته‌واوی له‌سه‌ری گومڕا بوون، كه ئه‌مانه (الجلوة لأصحاب الخلوة) و كتێبی (محك الأيمان) و كتێبی (هدایة الأصحاب).
یه‌كێك له كاره‌كانی ئه‌وه بوو ناوی خۆی خسته شایه‌تمانی یه‌زیدییه‌كان و تا ئێسته‌ش لای هه‌ندێ له یه‌زیدییه‌كان هه‌ر به‌و شێوه‌یه. له‌ساڵی ٦٤٤ك مردووه.
كه‌سی پێنجه‌م: شێخ فخرالدین برای شێخ حه‌سه‌ن، كه لێره‌وه سه‌رۆكایه‌تی ئایینی یه‌یزیدییان و فه‌توادانیان له نه‌وه‌ی ئه‌مدا كورت كرایه‌وه.
كه‌سی شه‌شه‌م: شرف الدین محمد كوڕی شێخ فخرالدین، له كاتێكدا له ڕێگه‌دایه بچێت بۆ لای سوڵتان عزالدینی سه‌لجوقی له ڕێگه له‌ساڵی ٦٥٥ك ده‌كوژرێت.
كه‌سی حه‌وته‌م: زین الدین یوسف كوڕی شرف الدین محمد، به‌ره‌و میسر ڕۆشتووه‌و خه‌ركی زانست و په‌رستن بووه تا له‌وێ له ته‌كیه‌ی عه‌ده‌وی له ساڵی ٧٢٥ك مردووه.
كه‌سی هه‌شته‌م: شێخ زین الدین ابو المحاسن، كه پشتی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ عه‌دی كوڕی به‌ره‌كات كه كرایه ئه‌میری یه‌زیدییه‌كانی وڵاتی شام، پاشان مه‌لیك سیف الدولة قه‌لاوون گرتی پاش ئه‌وه‌ی هه‌ستی به مه‌ترسی كرد و له گرتوخانه‌دا مرد.
كه‌سی نۆیه‌م: شێخ عزالدین كه بنكه‌كه‌ی له شام بوو، پێشگری (أمير الأمراء)ی پێدراوه، ویستی دووباره شوڕشێكی ئه‌مه‌وی هه‌ڵسێنێته‌وه، به‌ڵام له‌ساڵی ٧٣١ك گیراو له گرتوخانه‌دا مرد.
ئیتر دوای ئه‌وه به هۆی شه‌ڕو پێكدادان له نێوان ئه‌وان و مه‌غۆل و سه‌لجوقییه‌كان و فاتمییه‌كانه‌وه مێژوویان لێڵ و نادیاره‌و ناوچه‌ی شێخان بووه بنكه‌و شوێنی بڵاو بوونه‌وه‌و ژیانیان.
چین و توێژه‌كانیان:
یه‌زیدییه‌كان له چه‌ند چین و توێژێك پێك دێن و ڕژێمی چینایه‌تی له نێوانیاندا ڕه‌گی داكوتاوه‌و هه‌ر یه‌كه‌یان له چین و توێژێكی تایبه‌ت داده‌نرێت به‌م شێوه‌یه:
چینی یه‌كه‌م: چینی ئه‌میر، گومانیان وایه كه پریشكی خوایی هاتۆته ناویانه‌وه، ئه‌وانیش له پشتی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه‌و عه‌دی كوڕی موسافیرن، باوه‌ڕیان وایه ئه‌مانه بێ گوناهو تاوانن، له‌به‌ر ئه‌وه هیچ داواكارییه‌كیان ڕه‌ت ناكرێته‌وه، هه‌چ كه‌سێكیشی پێچه‌وانه‌ی فه‌رمانی ئه‌میر بكات یان له ڕێزو كه‌رامه‌تی دابه‌زێنێت، ئه‌وه تووشی سزاو تۆڵه‌ی سه‌خت ده‌بێت كه كه‌مترینی داڕنینیه‌تی له هه‌موو مافه مه‌ده‌نیی و ئایینییه‌كان و كه‌س و كاری ده‌نگی لێ داده‌پچڕن تاكو ئه‌میر لێی ده‌‌بورێت، شوێنی دانیشتنی ئه‌م ئه‌میرشه دێی (باعه‌جرا) یان (باعه‌درا)یه له ٤٥كلم له سه‌رووی ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵه‌وه دووره.
ئه‌م ئه‌میره‌ش جۆره جل و به‌رگێكی تایبه‌تی هه‌یه وه‌ك تاجێك ده‌یكاته سه‌ری، میراتگری ئه‌و كه‌سه‌یه كه میراتگری نییه، جاری واش هه‌ندێ له داروده‌سته‌كه‌ی منداڵێك بۆ ئه‌میر ده‌كاته نه‌زرو ده‌بێته كۆیله‌ی ئه‌و و له خزمه‌تیدا ده‌بێت.
چینی دووه‌م: چینی باباشێخ: ئه‌میش كه سه‌رۆكی ئایینی هه‌ره‌به‌رزی تایه‌فه‌ی یه‌زیدییه، ئه‌میش ده‌بێت له وه‌چه‌ی شێخ فخرالدین بێت، ده‌ستێوردانیشی تایبه‌ته به كاروباری ئایینی و ئه‌میر له هه‌موو كارێكی ئایینیدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕای ئه‌م، جێگه‌شی له لای گۆری شێخ عه‌دی كوڕی موسافیره له شیوی (لالش) له سه‌رووی موسڵ.
ئه‌م بابه شێخه‌ش به كه‌وچكی خۆی نه‌بێت نان ناخوات، به په‌رداخێك ئاو ناخواته‌وه كه‌سێكی تر پێی خواردبێته‌وه، فه‌ڕشێكی تایبه‌تی هه‌یه له‌سه‌ری داده‌نیشێت، جل و به‌رگێكی تایبه‌تی هه‌یه كه به‌رگێكی سپییه‌و له خوری دروست كراوه، یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر له خه‌ودا دێت بۆ لای بابا شێخ و فێری كاروباری غه‌یب و په‌نهانی ده‌كات.
چینی سێیه‌م: چینی شێخه‌كان: ئه‌مانیش ئه‌وانه‌ن كه كاروباری ئایینیان به‌سه‌ردا دابه‌ش ده‌كرێت، باوه‌ڕیشیان وایه كه ئه‌مانه به‌شێك له ئولوهیه‌تیان تێكه‌ڵ بووه.
هه‌ر یه‌ك له‌م شێخانه‌ش موردیدی خۆیان هه‌یه‌و ساڵی دوو جار سه‌ردانیان ده‌كه‌ن و هه‌رچییه‌ك به‌ربوومی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵی هه‌بێت پێشكه‌شیانی ده‌كه‌ن.
چینی چواره‌م: چینی پیران: پیر پله‌ی له شێخ له خوارتره، ماناكه‌شی پیری ته‌ریقه‌ت یان پیری تایه‌فه، هه‌ر پیرێك له‌مانه كۆمه‌ڵێك موریدی خۆی هه‌یه‌و به‌شێك له داهاتی موریده‌كانیان به ڕێژه‌ی %٥ پێ ده‌بڕێت و پێی ده‌ڵێن بڕی زه‌كات، له چینی پیرانیش یه‌كێك هه‌یه به ناوی (بابا جاوید) گرنگی ئه‌م كه‌سه پارێزگاریكردن و پاسه‌وانی گۆڕی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیره له لالش و مه‌رجیشی ئه‌وه‌یه كه ئه‌م كه‌سه ده‌بێت به هه‌رزه‌كاری بمێنێته‌وه به هیچ شێوه‌یه‌ك ژن نه‌هێنێت.
چینی پێنجه‌م: چینی نه‌شیدبێژان و سروود بێژان(القوال): ئه‌مانه تا ماوه‌یه‌كی كه‌میش له‌مه‌وبه‌ر هه‌ر ئه‌مان خاوه‌ن خوێندن و نووسین و خوێنده‌واری بوون، هه‌ر ئه‌وانیش نه‌شیدو سروودیان له بۆنه ئایینییه‌كاندا ده‌گوت، ئه‌مانه‌ش كڵاوێكی تایبه‌ت به خۆیان له‌سه‌ر ده‌كه‌ن و له كاتی گه‌ڕان و خوێندنه‌وه‌ی نه‌شیدو سروودیاندا وێنه‌ی مه‌لیكه تاووس(شه‌یتان) هه‌ڵده‌گرن، شانازیش ده‌كه‌ن كه له كاتی خوێندنه‌وه‌ی سرووده ئایینییه‌كاندا مه‌لیكه تاووس دێته لایان و هاوڕێییه‌تیان ده‌كات.
زۆربه‌ی ئه‌مانه‌ش له هه‌ردوو دێی (به‌عیشیقه)و (به‌حزانی) نیشته‌جێن و ته‌نها له خۆشیان ده‌توانن ژن و ژنخوازی بكه‌ن و به ناو دێكاندا ده‌گه‌ڕێن بۆ كۆكردنه‌وه‌ی نه‌زرو سه‌ده‌قات و خێر.
چینی شه‌شه‌م: چینی كۆچه‌ك: ئه‌مانه‌ش له چینه تایبه‌تمه‌نده‌كانن لای یه‌زیدییه‌كان، به‌وه‌ش جیا ده‌كرێته‌وه كه جل و به‌رگێكی سپی له‌به‌ر ده‌كه‌ن و پشتێنیكی ڕهش یان سوور ده‌به‌ستن.
له گرنگترین كاره‌كانیشیان شتن و كفنكردن و به خاكسپاردنی مردووه‌كانیانه، لافی ئه‌وه‌ش لێ ده‌ده‌ن كه هه‌ندێ حاڵاتی ڕۆحی وایان هه‌یه ده‌توانن هه‌ندێ له نهێنییه‌كانی غه‌یب په‌ی پێ به‌رن و ده‌توانن چاره‌نووسی مردووه‌كان له دوای مردنیان دیاری بكه‌ن.
هه‌روه‌ها هه‌ڵیشده‌ستن به خزمه‌تكردن و پاككردنه‌وه‌ی شوێنه پیرۆزه‌كانیان به تایبه‌ت نزرگهی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر، كاتێك به‌ڵاو نه‌هامه‌تییه‌ك ڕوو له یه‌زیدییه‌كان ده‌كات بابا شێخ داوایان لێ ده‌كات كه بپاڕێنه‌وه‌و دوعا بكه‌ن تاكو ئه‌و به‌ڵایه‌یان له‌سه‌ر لابچێت.
چینی حه‌وته‌م: چینی موریده‌كان: ئه‌مانه گشتی یه‌زیدییه‌كانن كه سه‌ر به هیچ چین و توێژێك له‌وانه‌ی پێشوو نین، موردیش له‌سه‌ره‌یه‌تی گوێڕایه‌ڵی ته‌واو و ڕه‌ها بۆ سه‌رۆكه سیاسیی و ئایینی تایه‌فه‌كه بكات و بۆی نییه خۆی له كارو باری تایبه‌تی ئه‌واندا هه‌ڵقورتێنێ، هه‌ر موردیدێكیش شێخێك یان پیرێك هه‌ڵده‌بژێرێ و له گوێڕایه‌ڵیدا ده‌بێت، موریده‌كانیش ته‌نها ده‌توانن له خۆیان ژن و ژنخوازی بكه‌ن و بۆیان نییه له گه‌ڵ چین و توێژه‌كانی تر خزمایه‌تی ببه‌ستن، له‌سه‌ریشیانه به‌خشین و نه‌زرو شتانی تر بۆ شێخه‌كانیان ببه‌ن.
چینی هه‌شته‌م: چینی هه‌ژاره‌كان: ئه‌مانش زاهیدو دونیانه‌ویسته‌كانیانن كه وازیان له خۆش و له‌زه‌تی دنیا هێناوه‌و ڕاسته‌وخۆ به‌رگی خووری ڕهش به‌سه‌ر پێستیاندا ده‌پۆشن، ڕێزو ئیحتیرامیشیان لای یه‌زیدییه‌كان هه‌یه‌و ته‌نانه‌ت له بواری ئایینیشدا قسه‌یان وه‌رگیراوه.
بیروباوه‌ڕییان:
پێشه‌كییه‌ك بۆ تێگه‌یشتی بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كان:
• له‌سه‌رده‌می یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه شه‌ری كه‌ربه‌لا ڕویداو حوسه‌ینی كوری عه‌لی له‌گه‌ڵ زۆرێك له ئال وبه‌یت تێیدا كوژران خوا له گشتیان ڕازی بێت.
• لێره‌وه شیعه ده‌ستیان كرده نه‌فره‌تكردن له یه‌زیدو تۆمه‌تی مه‌یخواردن و زه‌نده‌قه‌یان دایه پاڵی.
• پاش ڕووخان و نه‌مانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی یه‌زیدیی له شێوه‌ی بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسیدا سه‌ری هه‌ڵدا.
شه‌یتان له بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كاندا:
- شه‌یتان پێگه‌و پایه‌یه‌كی تایبه‌تی له بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كاندا هه‌یه، بیرۆكه‌ی شه‌یتانیش لای یه‌زیدییه‌كان په‌یوه‌سته به بیرۆكه‌ی خێرو شه‌ڕه‌وه، ئه‌وان وا ده‌بینین كه شه‌یتان هۆی شه‌رو خراپه‌یه و ئه‌وه‌نده به‌هێزه كه توانی كێبڕكی له‌گه‌ڵ خوادا بكات و به‌و هۆیه‌شه‌وه له به‌هه‌شت ده‌ركرا، له به‌ر ئه‌مه لێی ئه‌ترسن و ده‌یپه‌رستن و لێی ده‌پاڕێنه‌وه تا له‌شه‌ڕی به دوور بن.
- چونكه كڕنووشی بۆ ئاده‌م نه‌برد، له‌به‌ر ئه‌وه بووه كه‌سێكی یه‌كخواناس و ئه‌و ڕاسپێرییه‌ی له یاد نه‌چووبوو كه خوا هه‌ر له ئه‌زله‌وه پێی وتبوون كه كڕنووش بۆ كه‌س نه‌به‌ن، كڕنووشی فریشته‌كانیش ته‌نها بۆ تاقیكرنه‌وه بووه و ئیبلیسیش –ته‌واو پێچه‌وانه‌ی بیروباوهڕی موسڵمانان- له‌وه‌دا ده‌رچووه‌و به یه‌كتاپه‌رستی ماوه‌ته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بۆته تاووسی فریشته‌كان و له هه‌موویان باڵاده‌ست تره.
- به توندی ڕوو به نه‌فره‌تكردنی شه‌یتان له قورئاندا وه‌ستانه‌وه، هه‌ر نه‌فره‌تێكی شه‌یتان له قورئاندا هاتبێت سه‌ره‌تا نه‌یانهێشت و لایان برد و پاشان وتیان ئه‌مه خۆی له ئه‌سڵی قورئاندا نییه‌وموسڵمانه‌كان بۆیان زیاد كردووه.
- ئه‌شیپه‌رستن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆر جوامێرو به جه‌رگ بووه له پشت هه‌ڵكردن و ملنه‌داندا!!.
- شه‌یتان له‌به‌هه‌شت ده‌رنه‌كراوه، به‌ڵكوو خۆی هاتۆته خوارێ ئه‌ویش بۆ پاراستن و پارێزگاریكردنی تایه‌فه‌ی یه‌زیدیی.
- هه‌روه‌ها باوه‌ڕیان وایه كه له كۆتایی دنیادا شه‌یتان ته‌وبه ده‌كات و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و حاڵی باش ده‌بێت و وه‌ك یه‌كه‌مجاری پێگه‌و پایه‌ی خۆی وه‌رده‌گرێته‌وه.
شه‌یتانیش لای یه‌زیدییه‌كان به (مه‌لیكه تاووس) یان (تاووسی فریشته‌كان) ناو ده‌برێت.
• له كاتی به‌ندایه‌تیاندا شێوه‌ی تاووسێكی له مس دروست ده‌كه‌ن و ده‌یهێنن و جاری وایه ناوی ده‌نێن (سنجق) به ئه‌ندازه‌ی له‌په‌ده‌ستێكی قونجاو و به شارو لادێكانیاندا ده‌یگێڕن و به ده‌وریدا ده‌خولێنه‌وه؟ ئه‌مه‌ش چه‌ند شتێكی پیرۆزی لێ ده‌نوسرێت كه ئه‌مانه‌ن: (الله، شمس الدین، ناصر الدین، فخر الدین، سجادالدین، قدیم القدیم، ...)
• یه‌زیدییه‌كان وازیان له په‌رستنی خوای تاك و ته‌نها هێناوه‌و چه‌ختیان له‌سه‌ر پیرۆزكردن و په‌رستنی شه‌یتانه، پاساوی ئه‌م كاره‌شیان ئه‌وه‌یه كه خوا به‌خشنده‌و لێبورده‌یه، به‌ڵام شه‌یتان بۆ ئه‌وه‌ی له‌شه‌ڕو خراپه‌ی دوور بین ده‌بێت خۆمانی بده‌ینه ده‌ست و بیكه‌ینه سه‌رپه‌رشتیاری خۆمان!
• باوه‌ڕیان وایه كه ئه‌گه‌ر یه‌كێك له موسڵمانه‌كان وتی (په‌نا ئه‌گرم به خوا له شه‌یتانی نه‌فره‌تلێكراو) ئه‌و یه‌زیدییه‌ی گوێی له‌مه‌یه ئه‌گه‌ر توانی ده‌بێ ده‌ستبه‌جێ ئه‌و موسڵمانه بكوژێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ئه‌وه ده‌بێ خۆی بكوژیت تاكو به‌م كاره‌ی گوزارش له ناڕه‌زایی توندی ئه‌و قسه‌یه بكات، خۆ ئه‌گه‌ر هه‌ردوكیانی بۆ نه‌كرا، ئه‌وه تاوانێكی ئه‌نجام داوه.
• كتێبێكیان هه‌یه به ناوی (كتێبی ڕهش) زۆر پیرۆزه لایان و وه‌ك قورئانی موسڵمانان تێی ده‌ڕوانن.
• قه‌ده‌غه‌یه له‌سه‌ر یه‌زیدی تف بكاته سه‌رزه‌ی یان ڕوو به مرۆڤێك یان ئاژه‌ڵێك، چونكه له باوه‌ڕی ئه‌واندا ئه‌م كاره بێڕێزی و ئیهانه‌كردنه به مه‌لیكه تاووس.
• ئایینی یه‌زیدی لای ئه‌وانه ده‌بێت نهێنی بێت و كه‌سی تری جگه له یه‌زیدی پێ ئاشنا نه‌كرێت.
• یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه حه‌شرو گردبوونه‌وه‌ی خه‌ڵكی له ڕۆژی قیامه‌تدا له دێی (باتوت) ده‌بێت و خه‌ڵكی هه‌موو دێنه به‌رده‌م عه‌دی كوڕی موسافیرو ته‌رازوو داده‌نرێت و ئه‌و كات هه‌موو یه‌زیدییه‌كان به‌ره‌و به‌هه‌شت ده‌بات.
• به لای ئه‌وانه‌وه نابێت میزی پیاو له‌گه‌ڵ میزی یه‌كێك له مه‌حره‌مه‌كانیدا تێكه‌ڵ ببێت له كاتی سه‌رئاودا.
• حه‌رام و قه‌ده‌غه‌یه ژنخوازی له نێوان چینه‌كانی یه‌زیدییدا و هه‌رچینه ده‌بێت له خۆی بێت، بۆ یه‌زیدیش هه‌یه له یه‌ك كاتدا چوار ژنی هه‌بێت، به‌ڵام ئه‌میره‌كانیان بێ سنوور بۆیان هه‌یه خێزانیان هه‌بێت و لێپرسینه‌وه‌یان نییه، هه‌روه‌ها بۆیان هه‌یه دوو خوشك به یه‌كه‌وه كۆ بكه‌نه‌وه هه‌روه‌ك (سه‌عید به‌گ)ی ئه‌میریان كردبووی.
• شوكردن و ژنهێنان لای یه‌زیدییه‌كان له ڕێی ڕه‌دوكه‌وتنه‌وه ده‌بێت، سه‌ره‌تا بووك ده‌فڕێنرێت و هه‌ڵده‌گیرێت و پاشان ئیتر ڕێك ده‌كه‌ون و پێك دێن.
• ڕه‌نگی سه‌وز به لایانه‌وه حه‌رامه چونكه دیارترین ڕه‌نگه‌كانی تاووسه، هه‌روه‌ها خواردنی كاهو (الخس) یان سه‌یركردنی حه‌رامه، هه‌ركه‌سێكیشیان ئه‌وه بكات پێی ده‌ڵێن بێباوه‌ڕ بووه، چونكه باوه‌ڕیان وایه كه یه‌كێك له پێغه‌مبه‌رانیان ناوی (الخاسیة)بووه.
• خواردنی هه‌ریه‌كه له ترێ، فاسۆلیا، گۆشی كه‌ڵه‌شێر... هه‌روه‌ها گۆشتی تاووس حه‌رام و قه‌ده‌غه‌یه لایان.
• هه‌روه‌ها گۆشتی مریشك و ماسی و ئاسك و گۆشتی به‌رازیش ناخۆن.
• حه‌رامه لای یه‌زیدیی سمێڵ تاشین.
• ئه‌گه‌ر بازنه‌یه‌كت له چوارده‌وری یه‌زیدییه‌كدا كێشا، لێی ده‌رناچێت تا له لایه‌كه‌وه به‌شێكی نه‌سڕێته‌وه، چونكه باوه‌ڕیان وایه ئه‌وه شه‌یتان فه‌رمانی پێداویت ئه‌و كاره بكه‌یت.
• خوێندنه‌وه‌و نووسین به فه‌رمانێكی ئایینی قه‌ده‌غه‌یه، چونكه ئه‌وان پشت به زانیاری سینه (علم الصدر) ده‌به‌ستن و ده‌ڵێن پێویستمان به خوێنده‌واری نییه.
• یه‌زیدییه‌كان دوو كتێبی پیرۆزیان هه‌یه، یه‌كه‌م به ناوی (الجلوة) كه باس له سیفات و ڕاسپێرییه‌كانی خوا ده‌كات، ئه‌وی دیكه‌ش (په‌ڕاوی ڕهش) كه باس له دروستكردنی بوونه‌وه‌رو فریشته‌و مێژووی یه‌زیدی و بیروباوه‌ڕیان ده‌كات.
• یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان به خۆشۆردنی دوای له‌شپیسی نییه.
• نابێت یه‌زیدی له كاتی خه‌و یان كاری سه‌رجێی یان سه‌رئاودا ڕوو له نزرگهی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر بكات، هه‌روه‌ك نابێت كه‌سێكی یه‌زیدی ماڵ و كه‌ل و په‌لی خۆی به كه‌سێكی نا یه‌زیدی بفرۆشێت.
• لای یه‌زیدی قه‌ده‌غه‌یه ژنهێنان و شووكردن له مانگی نیساندا، چونكه باوه‌ڕیان وایه كه له‌م مانگه‌دا فریشته‌كان هه‌ندێكیان ده‌چنه لای هه‌ندێكی دیكه‌یان.
• ئینكاری پێغه‌مبه‌رایه‌تی گه‌وره‌مان موحه‌ممه (صلی الله علیه وسلم) ده‌كه‌ن و دان به په‌یامه‌كه‌یدا نانێن.
• باوه‌ڕیان وایه كه شیوی لالش كه نزرگهی شێخه‌كه‌یان عه‌دی كوڕی موسافیری لێیه، شیوێكی پیرۆزه‌و هه‌موو شتێكی تێیدا قه‌ده‌غه‌یه وه‌ك كاری خراپ، عه‌ره‌ق خواردنه‌وه، ڕاو، هه‌ڵكه‌ندنی دارو دڕه‌خت و گژو گیا...هتد.
• شایه‌تمانیان بریتییه له: أشهد واحد الله، سلطان يزيد حبيب الله.
• نوێژ: له شهوی نیوه‌ی شه‌عباندا نوێژ ده‌كه‌ن، وا ده‌زانن كه ئیتر ئه‌وه له بریتی نوێژی یه‌ك ساڵی ته‌واوه, هه‌موو یه‌زیدییه‌كانیش له‌سه‌ریان نییه نوێژ بكه‌ن، هه‌وڵ ده‌ده‌ن كه‌سیش چاوی لێیان نه‌بێت كه چی ده‌ڵێن و چی ده‌كه‌ن.
• ڕۆژوو: ده‌كرێت به دوو به‌شه‌وه: یه‌كه‌م: ڕۆژووی خه‌ڵكی گشتی: له هه‌موو ساڵێكداو له مانگی كانونی یه‌كه‌مدا سێ ڕۆژ به ڕۆژوو ده‌بن و كه ڕێكه‌وتی له دایكبوونی یه‌زیدی كوری مه‌عاوییه‌یه.
دووه‌م: ڕۆژووی تایبه‌ت: ئه‌مه هه‌شتا ڕۆژه و ئه‌میش ئه‌كرێت به دوو به‌شه‌وه:
-٤٠ ڕۆژ له كانونی یه‌كه‌مدا، ده‌چنه لای نزرگهی شێخ عه‌دی له‌وێ سێ ڕۆژ به ڕۆژوو ده‌بن و پاشان ده‌گه‌ڕێنه‌وه و ئه‌وه‌ی تری ته‌واو ده‌كه‌ن.
- به‌شه‌كه‌ی تر له مانگی ته‌مووزدا به هه‌مان شێوه ده‌گرن.
• له كاتی ڕۆژوو شكاندنیاندا به شتێكی كه‌م له خۆڵی نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر ڕۆژووه‌كه‌یان ده‌شكێنن، یان به نانێكی هه‌لێكشراو له خۆی كه ئه‌مه هه‌مان ئه‌و شێوه‌یه كه جووله‌كه ڕۆژووی پێ ده‌شكێنێت.
• حه‌ج: یه‌زیدییه‌كان هه‌موو ساڵێك له كێۆی عه‌ره‌فات له مه‌رجه‌ی نوورانی له لالش ده‌وه‌ستن و حه‌ج ده‌كه‌ن، وه‌رزی حه‌ج هه‌موو ساڵێك له ٢٣ ئه‌یلول ده‌ست پێ ده‌كات و له ٣٠ ئه‌و مانگه‌دا ته‌واو ده‌بێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش شهوی كۆتایی هه‌موو ده‌چنه سه‌ر كێۆی لالش و له‌وێ یه‌كێك به ناوی (بابا جاویش) پێشیان ده‌كه‌وێت، كۆمه‌ڵێك دوعاو قسه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن و پاشان ده‌گه‌ڕێنه‌وه، هه‌موو یه‌زیدییه‌كیش ده‌بێ حه‌ج به جێ بێنێت، ئه‌گه‌ر نه‌چێت بۆ حه‌ج به كافر ده‌ناسرێت و ده‌رده‌كرێت. كاتێكیشی ده‌چنه‌وه لای نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر ده‌بێت پێڵاوه‌كانیان دابكه‌نن.
• گڵ و خۆڵی نزرگهی شێخه‌كه‌یان زۆر لایان پیرۆزه، پێش ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێنه‌وه به‌شێك له خۆڵه‌كه‌ی ده‌كه‌نه قوڕو به ئه‌ندازه‌ی ده‌نكه چواله‌یه‌ك یان زیاتر هه‌ڵیده‌گرن و پێی ده‌ڵێن (به‌رات) و بۆ پیرۆزی له ماڵه‌كانیاندا ده‌یده‌نێن یان هه‌ڵی ده‌گرن له‌گه‌ڵ خۆیان، له كاتی ئاشتی نێوان دوو تیره‌دا هه‌ر یه‌كێك له‌وانه (به‌رات)ه‌كه‌ی خۆی ئه‌داته ئه‌وی تر مانای ڕێك كه‌وتون و ئاشتی له نێوانیان سه‌قامیگر ده‌بێت، سه‌ندنه‌وه‌ی (به‌رات)یش له هه‌ر یه‌كه‌یان مانای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سوڵح و ڕێككه‌وتنی نێوانیانه. خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كێك دوژمنیشیان بێت و به ناویاندا تێپه‌ڕێت به‌ڵام بزانن كه ئه‌و (به‌رات)ی پێیه، وازی لێ دێنن و هیچی لێ ناكه‌ن تا پێی نامێنێت یان لێی ده‌ستێنن.
• كه‌عبه‌ش لای یه‌زیدییه‌كان گۆڕه‌ی عه‌دی كوڕی موسافیره‌و كێوی لالشیشی كێوی عه‌ره‌فاته و ئه‌و ئاوه‌ش له كێوه‌كه هه‌ڵده‌قوڵێت ئاوی زه‌مزه‌مه.
• زه‌كات: به هۆی تاووسه‌وه كۆ ده‌كرێته‌وه‌و ده‌برێت بۆ سه‌رۆكی تایه‌فه.
• ڕێزو ئیحترام له ئایینی نه‌سرانی ده‌گرن، ته‌نانه‌ت جاری وایه ده‌ستی قه‌شه‌كانیشیان ماچ ده‌كه‌ن، ئاماده‌ی ئاهه‌نگی (العشاء الربانی) ده‌بن له گه‌ڵیاندا، باوه‌ڕیان وایه ئه‌و عه‌ره‌قه‌ی له‌و ئاهه‌نگه‌دا پێیان ده‌درێت خوێنی حه‌قیقی مه‌سیحه، له‌به‌ر ئه‌وه ناهێڵن دڵۆپێكیشی بكه‌وێته سه‌ر زه‌وی یان به ڕیش و سمێڵێیانه‌وه بمێنێته‌وه.
• ڕێڕوڕه‌سمی (ته‌عمید)یان له نه‌سرانییه‌كانه‌وه وه‌رگرتووه، كاتێك منداڵیان له دایك ده‌بێت ده‌ی‌به‌نه سه‌ر ئاوێك كه پێی ده‌ڵێن (سه‌رچاوه‌ی سپی) تا له‌وێ ته‌عمیدی بكه‌ن، جا پاش ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ده‌بێته هه‌فته‌یه‌ك ده‌برێته لای نزرگهی شێخ عه‌دی و له‌وێ له ئاوی زه‌مزه‌م هه‌ڵده‌كێشرێت و به ده‌نگی به‌رز ناوه‌كه‌ی ده‌ڵێنه‌وه‌و داوا ده‌كه‌ن كه ببێته كه‌سێكی یه‌زیدی و باوه‌ڕی به مه‌لیكه تاووس (شه‌یتان) ببێت.
جێژنه‌كانیان:
یه‌زیدییه‌كان زیاتر له جه‌ژنێكیان هه‌یه‌و به‌م شێوه‌ی خواره‌وه:
١. جێژنی كۆمه‌ڵ (عیدالجماعة): ئه‌مه جێژنی سه‌ره‌كیانه‌وه (٧) رۆژ ده‌خایه‌نێت و ئه‌م شتانه‌ی تێدا ئه‌نجام ده‌ده‌ن:
- لای گۆڕی عه‌دی كوڕی موسافیر ئه‌وه‌ستن و ته‌واف ئه‌كه‌ن و پاره ده‌به‌خشنه‌وه.
- له ڕۆژی دووه‌م ده‌چنه سه‌ر كێوه‌كان و فیشه‌ك ئه‌ته‌قێنن.
- به ئاوی زه‌مزه‌م خۆیان ده‌شۆن و پاش ته‌واوبوونی ڕێوڕه‌سم ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ماڵه‌وه.
٢. جێژنی چله‌ی هاوین: له‌م جه‌ژنه‌دا سێ ڕۆژ لای نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر به‌ڕۆژوو ده‌بن (ته‌نها ئایینداره‌كانیان) و پاشان ده‌گه‌رێنه‌وه‌و چل ڕۆژ ته‌واو ده‌كه‌ن، پاشان كه ته‌واو بوون ده‌یكه‌نه جێژن و خۆشی.
٣. جێژنی چله‌ی زستان: به هه‌مان شێوه‌ی خاڵی دووه‌م، پاساویشیان بۆ ئه‌م دوو جێژنه ده‌ڵێن كه عه‌دی كوڕی موسافیر به‌م شێوه‌یه به‌ڕۆژوو بووه.
٤. جێژنی سه‌ری ساڵ: جێژنی سه‌ری ساڵ لای یه‌زیدییه‌كان، له‌م ڕۆژه‌دا قه‌ده‌غه‌یه خانوو دروست بكه‌یت یان چاكی بكه‌یته‌وه. مانگاو مه‌ڕ سه‌رده‌بڕن، قومارو كاری نابه‌جێ ده‌كه‌ن، ده‌ڵێن كه فریشته‌كان له ئاسمانه‌وه دێنه خوارێ.
٥. جێژنی عه‌جوه (جێژني مردووه‌كان): له‌م جێژنه‌دا هه‌ویر دروست ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ شیرینی و ده‌یبه‌خشنه‌وه.
٦. جێژنی قوربان.
٧. جێژنی تۆفان: لای یه‌كێك له نزرگهی شێخه‌كانیان كۆ ده‌بنه‌وه‌و ده‌پاڕێنه‌وه.
٩. شه‌وێكیان هه‌یه له ساڵدا پێی ده‌ڵێن: (شهوی ڕهش) له‌م شه‌وه‌دا هه‌موو شتێك حه‌ڵاڵ و ڕێپێدراوه، سه‌ماده‌كه‌ن، عه‌ره‌ق ده‌خۆنه‌وه، گڵۆپ ده‌كوژێننه‌وه و هه‌موو كارێكی حه‌رام و خراپی تێدا ده‌كه‌ن.
جێگه‌و شوێنی بڵاو بوونه‌وه‌یان:
یه‌زیدییه‌كان به پیی كه‌می و زۆری ڕێژه‌یان له‌م وڵاتانه‌دا بونیان هه‌یه: (عێراق، سوریا، توركیا، ڕوسیا، ئێران)، و كه‌مایه‌تیشان له ئه‌ڵمانیاو به‌لجیكاو لوبناندا هه‌ن.
ڕێژه‌یان نزیكه‌ی (٢٠٠) هه‌زاره و له‌وانه (٧٠) هه‌زاریان له عێراقدا ده‌ژین كه زۆربه‌یان له كوردستاندان، كتێبه‌كانیان هه‌مووی یان زۆربه‌ی به زمانی عه‌ره‌بییه، له‌سه‌رده‌می به‌عسدا نووسینگه‌یه‌كی ڕه‌سمیان هه‌بوو له (شارع الرشید) به ناوی: المكتب الأموي للدعوة العربية.
به‌ڵام له ده‌ره‌وه‌شدا به هه‌ر یه‌كه له ئه‌رمینیا له نێوان توركیاو ڕوسیادا به تایبه‌ت له دوو شوێنی فارس و ئه‌ردان له ده‌روبه‌ری ته‌فلیس و باتوم دا.
له سوریاش له عاموده‌و حه‌سه‌كه‌و قامشلی بوونیان هه‌یه.
هه‌روه‌ك له هیندو ئێرانیشدا بوونیان هه‌یه.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(*) ئه‌م بابه‌ته وه‌رگیراوه له‌م سه‌رچاوانه‌ی خواره‌وه:
١.بابه‌تێكی شێخ (ممدوح بن علی الحربی) له ژێر ناوی (الیزيدية.. أتباع الشيطان) ئه‌مه‌ش لینكه‌كه‌یه‌تی: http://www.islamway.com/?iw_s=Lesson&iw_a=view&lesson_id=7133
٢. (الیزيدية) ئاماده‌كردنی (نه‌دوه‌ی جيهاني لاوانی ئیسلامی) ئه‌مه‌ش لینكه‌كه‌یه‌تی: http://saaid.net/feraq/mthahb/32.htm
هه‌ردووكیشیان له‌م سه‌رچاوانه‌ی خواره‌وه وه‌ریان گرتووه:
ـ اليزيدية، تأليف سعيد الديوه جي.
ـ اليزيديون في حاضرهم وماضيهم، تأليف عبد الرزاق الحسني.
ـ اليزيدية، أحوالهم ومعتقداتهم، تأليف الدكتور سامي سعيد الأحمد.
ـ اليزيدية وأصل عقيدتهم، تأليف عباس الغزَّاوي.
ـ اليزيدية ومنشأ نحلتهم، تأليف أحمد تيمور.
ـ اليزيدية، تأليف صديق الدملوجي.
ـ اليزيديون، تأليف هاشم البناء.
ـ ما هي اليزيدية؟ ومن هم اليزيديون؟ تأليف محمود الجندي ـ مطبعة التضامن ط١ ـ بغداد ١٩٧٦م.
ـ كرد وترك وعرب، تأليف ادموندز ـ ترجمة جرجس فتح الله.
ـ مباحث عراقية، تأليف يعقوب سركيس.
ـ الأكراد، تأليف باسيل نيكتن.
ـ مجموعة الرسائل والمسائل، تأليف شيخ الإسلام ابن تيمية.
ـ رحلتي إلى العراق، تأليف جيمس بكنغهام ـ رجمة سليم طه التكريتي.
ـ جريدة التآخي العراقية، بغداد ١٦/٩/١٩٧٤م.
ـ العراق الشمالي، تأليف الدكتور شاكر خصباك.
ـ تاريخ الموصل، تأليف سليمان الصايغ.
ئه‌م بابه‌ته داگره
 |
یه‌زیدییه‌كان, شوێنكه‌وتووانی شه‌یتان (*)
ئه‌م بابه‌ته داگره
پێناسه‌یان.. دروستبوونیان... به‌ناوبانگترین كه‌سایه‌تییان.. چین و توێژه‌كانیان... بیروباوه‌ڕیان.. دروشم و به‌ندایه‌تییان.. جێژنه‌كانیان.. جێگا و شوێنی بڵاوبوونه‌وه‌یان
تێبینی: له به‌شی به‌سته‌ری پی‌دی‌ئێف ده‌توانیت بابه‌ته‌كه به ڕوونتر و گه‌وره‌تر بخوێنیته‌وه.
پێناسه‌یان: یه‌زیدییه‌كان تاقمێكی لاده‌ر و گومڕان له‌ساڵی ١٣٢ك دوای ڕووخانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی دروست بوون. له‌سه‌ره‌تاوه بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی بوون بۆ هێنانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌مه‌وییه‌كان، به‌ڵام له پاشاندا بارودۆخ و شوێنه‌كه و هۆكاری نه‌فامی له‌ڕێ لایدان و گه‌یاندنییه ئه‌وه‌ی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه به‌پیرۆز بگرن و پاشانیش له‌وه‌دا نه‌وه‌ستان و كه‌وتنه به‌گه‌وره‌گرتن و پیرۆزگرتنی شه‌یتان و ناوی (مه‌لیكه تاووس)یان لێ نا؛ واته به گومانی خۆیان شه‌یتان تاووسی مه‌لائیكه‌ته‌كانه و له هه‌موویان به‌ڕێزتر و گه‌وره‌تره!
گه‌شه‌كردنیان: كاتێك له‌ساڵی ١٣٢ك ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی له‌شه‌ڕی (زێی گه‌وره)دا له سه‌رووی عێراق ڕووخا، ئه‌میر ئیبراهیم كوڕی حه‌ربی كوڕی یه‌زید به‌ره‌و كوردستانی عێراق ڕایكرد. له‌وێ ئه‌مه‌وییه ڕاكردووه‌كانی كۆكرده‌وه و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه یه‌زید له‌پێشتر و حه‌قتره به خه‌لافه‌ت و ده‌سه‌ڵات. وه ئه‌و (یه‌زید) ئه‌و سوفیانییه چاوه‌ڕوانكراوه‌یه كه ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر زه‌وی و پڕی ده‌كاته‌وه له دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی.
هۆی هه‌ڵبژاردنی یه‌زیدییه‌كانیش بۆ كوردستانی عێراق ئه‌وه‌یه كه دایكی مه‌روانی دووه‌م كه له‌سه‌رده‌می ئه‌ودا ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی ڕووخا، كورد بووه.
یه‌زیدی به چوار قوناغدا تێپه‌ڕیوه
قۆناغی یه‌كه‌م: بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئه‌مه‌وی سیاسی بووه و له خۆشه‌ویستی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه‌دا خۆی بینیوه‌ته‌وه.
قۆناغی دووه‌م: گۆڕانی بزووتنه‌وه‌كه‌ی به ته‌ریقه‌یه‌كی سۆفیگه‌ریی عه‌ده‌وی له سه‌رده‌می شێخ عه‌لی كوڕی موسافیر.
قۆناغی سێیه‌م: داپچڕان و له‌به‌رچاونه‌مانی شێخ شمس الدین حه‌سه‌ن كه كه‌سایه‌تی چواره‌می یه‌زیدییه‌كان و بۆ ماوه‌ی شه‌ش ساڵ و پاشان هاتنه‌وه‌ی و نووسینی كتێبێك كه پێچه‌وانه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسلامه.
قۆناغی چواره‌م: ده‌رچوونیان به‌ته‌واوی له ئیسلام و قه‌ده‌غه‌كردنیان بۆ خوێندن و نووسین و هاتنه‌ناوی بیروباوهڕی به‌تاڵ و ناڕه‌وا بۆ ناویان.
به‌ناوبانگترین كه‌سایه‌تییان
كه‌سی یه‌كه‌م: عه‌دی كوڕی موسافیر؛ له پێشه‌نگی ئه‌وانه بوو كه له ده‌سه‌ڵاتی عه‌بباسی له لوبنانه‌وه به‌ره‌و هه‌كاری له كوردستان ڕایان كرد. پشتیشی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ مه‌روانی كوڕی حه‌كه‌م و پێشگره‌كه‌شی (شرف الدین ابو الحسن)ه.
ئه‌م پیاوه به شێخ عبدالقادری گه‌یلانی گه‌یشتووه و ته‌ریقه‌ی سۆفیگه‌ریی لێ وه‌رگرتووه.
له نزیكه‌ی ساڵی ١٠٧٣ یان ١٠٧٨ز له‌دایك بووه و نزیكه‌ی ٩٠ ساڵ ژیاوه و پاشان له (لالش) له ناوچه‌ی شێخان نێژراوه.
كه‌سی دووه‌م: سه‌خر كوڕی سه‌خر كوڕی موسافیر ناسراو به شێخ ئه‌بولبه‌ره‌كات؛ ئه‌مه له‌گه‌ڵ عه‌دی مامیدا بووه و جێنشینی بووه و پاشان ئه‌میش دوای مردنی، له‌لای مامییه‌وه له لالش ده‌نێژرێت.
كه‌سی سێیه‌م: عه‌دی كوڕی ئبین به‌ره‌كات ناسراو به كوردی كه له ساڵی ٦١٥ك مردووه.
كه‌سی چواره‌م: شمس الدین ابو محمد ناسراو به شێخ حه‌سه‌ن له‌ساڵی ٥٩١ك له‌دایك بووه.
له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌م پیاوه تایه‌فه‌ی یه‌زیدی شێوێنراو كه‌وتنه به‌پیرۆز و گه‌وره‌گرتنی یه‌زید و عه‌دی كوڕی موسافیر و شه‌یتان. ئه‌م كابرایه چه‌ند كتێبێكی بۆ تایه‌فه‌ی یه‌زیدی نووسیوه و به‌ته‌واوی له‌سه‌ری گومڕا بوون، كه ئه‌مانه (الجلوة لأصحاب الخلوة) و كتێبی (محك الأيمان) و كتێبی (هدایة الأصحاب).
یه‌كێك له كاره‌كانی ئه‌وه بوو ناوی خۆی خسته شایه‌تمانی یه‌زیدییه‌كان و تا ئێسته‌ش لای هه‌ندێ له یه‌زیدییه‌كان هه‌ر به‌و شێوه‌یه. له‌ساڵی ٦٤٤ك مردووه.
كه‌سی پێنجه‌م: شێخ فخرالدین برای شێخ حه‌سه‌ن، كه لێره‌وه سه‌رۆكایه‌تی ئایینی یه‌یزیدییان و فه‌توادانیان له نه‌وه‌ی ئه‌مدا كورت كرایه‌وه.
كه‌سی شه‌شه‌م: شرف الدین محمد كوڕی شێخ فخرالدین، له كاتێكدا له ڕێگه‌دایه بچێت بۆ لای سوڵتان عزالدینی سه‌لجوقی له ڕێگه له‌ساڵی ٦٥٥ك ده‌كوژرێت.
كه‌سی حه‌وته‌م: زین الدین یوسف كوڕی شرف الدین محمد، به‌ره‌و میسر ڕۆشتووه‌و خه‌ركی زانست و په‌رستن بووه تا له‌وێ له ته‌كیه‌ی عه‌ده‌وی له ساڵی ٧٢٥ك مردووه.
كه‌سی هه‌شته‌م: شێخ زین الدین ابو المحاسن، كه پشتی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ عه‌دی كوڕی به‌ره‌كات كه كرایه ئه‌میری یه‌زیدییه‌كانی وڵاتی شام، پاشان مه‌لیك سیف الدولة قه‌لاوون گرتی پاش ئه‌وه‌ی هه‌ستی به مه‌ترسی كرد و له گرتوخانه‌دا مرد.
كه‌سی نۆیه‌م: شێخ عزالدین كه بنكه‌كه‌ی له شام بوو، پێشگری (أمير الأمراء)ی پێدراوه، ویستی دووباره شوڕشێكی ئه‌مه‌وی هه‌ڵسێنێته‌وه، به‌ڵام له‌ساڵی ٧٣١ك گیراو له گرتوخانه‌دا مرد.
ئیتر دوای ئه‌وه به هۆی شه‌ڕو پێكدادان له نێوان ئه‌وان و مه‌غۆل و سه‌لجوقییه‌كان و فاتمییه‌كانه‌وه مێژوویان لێڵ و نادیاره‌و ناوچه‌ی شێخان بووه بنكه‌و شوێنی بڵاو بوونه‌وه‌و ژیانیان.
چین و توێژه‌كانیان:
یه‌زیدییه‌كان له چه‌ند چین و توێژێك پێك دێن و ڕژێمی چینایه‌تی له نێوانیاندا ڕه‌گی داكوتاوه‌و هه‌ر یه‌كه‌یان له چین و توێژێكی تایبه‌ت داده‌نرێت به‌م شێوه‌یه:
چینی یه‌كه‌م: چینی ئه‌میر، گومانیان وایه كه پریشكی خوایی هاتۆته ناویانه‌وه، ئه‌وانیش له پشتی یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه‌و عه‌دی كوڕی موسافیرن، باوه‌ڕیان وایه ئه‌مانه بێ گوناهو تاوانن، له‌به‌ر ئه‌وه هیچ داواكارییه‌كیان ڕه‌ت ناكرێته‌وه، هه‌چ كه‌سێكیشی پێچه‌وانه‌ی فه‌رمانی ئه‌میر بكات یان له ڕێزو كه‌رامه‌تی دابه‌زێنێت، ئه‌وه تووشی سزاو تۆڵه‌ی سه‌خت ده‌بێت كه كه‌مترینی داڕنینیه‌تی له هه‌موو مافه مه‌ده‌نیی و ئایینییه‌كان و كه‌س و كاری ده‌نگی لێ داده‌پچڕن تاكو ئه‌میر لێی ده‌‌بورێت، شوێنی دانیشتنی ئه‌م ئه‌میرشه دێی (باعه‌جرا) یان (باعه‌درا)یه له ٤٥كلم له سه‌رووی ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵه‌وه دووره.
ئه‌م ئه‌میره‌ش جۆره جل و به‌رگێكی تایبه‌تی هه‌یه وه‌ك تاجێك ده‌یكاته سه‌ری، میراتگری ئه‌و كه‌سه‌یه كه میراتگری نییه، جاری واش هه‌ندێ له داروده‌سته‌كه‌ی منداڵێك بۆ ئه‌میر ده‌كاته نه‌زرو ده‌بێته كۆیله‌ی ئه‌و و له خزمه‌تیدا ده‌بێت.
چینی دووه‌م: چینی باباشێخ: ئه‌میش كه سه‌رۆكی ئایینی هه‌ره‌به‌رزی تایه‌فه‌ی یه‌زیدییه، ئه‌میش ده‌بێت له وه‌چه‌ی شێخ فخرالدین بێت، ده‌ستێوردانیشی تایبه‌ته به كاروباری ئایینی و ئه‌میر له هه‌موو كارێكی ئایینیدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕای ئه‌م، جێگه‌شی له لای گۆری شێخ عه‌دی كوڕی موسافیره له شیوی (لالش) له سه‌رووی موسڵ.
ئه‌م بابه شێخه‌ش به كه‌وچكی خۆی نه‌بێت نان ناخوات، به په‌رداخێك ئاو ناخواته‌وه كه‌سێكی تر پێی خواردبێته‌وه، فه‌ڕشێكی تایبه‌تی هه‌یه له‌سه‌ری داده‌نیشێت، جل و به‌رگێكی تایبه‌تی هه‌یه كه به‌رگێكی سپییه‌و له خوری دروست كراوه، یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر له خه‌ودا دێت بۆ لای بابا شێخ و فێری كاروباری غه‌یب و په‌نهانی ده‌كات.
چینی سێیه‌م: چینی شێخه‌كان: ئه‌مانیش ئه‌وانه‌ن كه كاروباری ئایینیان به‌سه‌ردا دابه‌ش ده‌كرێت، باوه‌ڕیشیان وایه كه ئه‌مانه به‌شێك له ئولوهیه‌تیان تێكه‌ڵ بووه.
هه‌ر یه‌ك له‌م شێخانه‌ش موردیدی خۆیان هه‌یه‌و ساڵی دوو جار سه‌ردانیان ده‌كه‌ن و هه‌رچییه‌ك به‌ربوومی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵی هه‌بێت پێشكه‌شیانی ده‌كه‌ن.
چینی چواره‌م: چینی پیران: پیر پله‌ی له شێخ له خوارتره، ماناكه‌شی پیری ته‌ریقه‌ت یان پیری تایه‌فه، هه‌ر پیرێك له‌مانه كۆمه‌ڵێك موریدی خۆی هه‌یه‌و به‌شێك له داهاتی موریده‌كانیان به ڕێژه‌ی %٥ پێ ده‌بڕێت و پێی ده‌ڵێن بڕی زه‌كات، له چینی پیرانیش یه‌كێك هه‌یه به ناوی (بابا جاوید) گرنگی ئه‌م كه‌سه پارێزگاریكردن و پاسه‌وانی گۆڕی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیره له لالش و مه‌رجیشی ئه‌وه‌یه كه ئه‌م كه‌سه ده‌بێت به هه‌رزه‌كاری بمێنێته‌وه به هیچ شێوه‌یه‌ك ژن نه‌هێنێت.
چینی پێنجه‌م: چینی نه‌شیدبێژان و سروود بێژان(القوال): ئه‌مانه تا ماوه‌یه‌كی كه‌میش له‌مه‌وبه‌ر هه‌ر ئه‌مان خاوه‌ن خوێندن و نووسین و خوێنده‌واری بوون، هه‌ر ئه‌وانیش نه‌شیدو سروودیان له بۆنه ئایینییه‌كاندا ده‌گوت، ئه‌مانه‌ش كڵاوێكی تایبه‌ت به خۆیان له‌سه‌ر ده‌كه‌ن و له كاتی گه‌ڕان و خوێندنه‌وه‌ی نه‌شیدو سروودیاندا وێنه‌ی مه‌لیكه تاووس(شه‌یتان) هه‌ڵده‌گرن، شانازیش ده‌كه‌ن كه له كاتی خوێندنه‌وه‌ی سرووده ئایینییه‌كاندا مه‌لیكه تاووس دێته لایان و هاوڕێییه‌تیان ده‌كات.
زۆربه‌ی ئه‌مانه‌ش له هه‌ردوو دێی (به‌عیشیقه)و (به‌حزانی) نیشته‌جێن و ته‌نها له خۆشیان ده‌توانن ژن و ژنخوازی بكه‌ن و به ناو دێكاندا ده‌گه‌ڕێن بۆ كۆكردنه‌وه‌ی نه‌زرو سه‌ده‌قات و خێر.
چینی شه‌شه‌م: چینی كۆچه‌ك: ئه‌مانه‌ش له چینه تایبه‌تمه‌نده‌كانن لای یه‌زیدییه‌كان، به‌وه‌ش جیا ده‌كرێته‌وه كه جل و به‌رگێكی سپی له‌به‌ر ده‌كه‌ن و پشتێنیكی ڕهش یان سوور ده‌به‌ستن.
له گرنگترین كاره‌كانیشیان شتن و كفنكردن و به خاكسپاردنی مردووه‌كانیانه، لافی ئه‌وه‌ش لێ ده‌ده‌ن كه هه‌ندێ حاڵاتی ڕۆحی وایان هه‌یه ده‌توانن هه‌ندێ له نهێنییه‌كانی غه‌یب په‌ی پێ به‌رن و ده‌توانن چاره‌نووسی مردووه‌كان له دوای مردنیان دیاری بكه‌ن.
هه‌روه‌ها هه‌ڵیشده‌ستن به خزمه‌تكردن و پاككردنه‌وه‌ی شوێنه پیرۆزه‌كانیان به تایبه‌ت نزرگهی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر، كاتێك به‌ڵاو نه‌هامه‌تییه‌ك ڕوو له یه‌زیدییه‌كان ده‌كات بابا شێخ داوایان لێ ده‌كات كه بپاڕێنه‌وه‌و دوعا بكه‌ن تاكو ئه‌و به‌ڵایه‌یان له‌سه‌ر لابچێت.
چینی حه‌وته‌م: چینی موریده‌كان: ئه‌مانه گشتی یه‌زیدییه‌كانن كه سه‌ر به هیچ چین و توێژێك له‌وانه‌ی پێشوو نین، موردیش له‌سه‌ره‌یه‌تی گوێڕایه‌ڵی ته‌واو و ڕه‌ها بۆ سه‌رۆكه سیاسیی و ئایینی تایه‌فه‌كه بكات و بۆی نییه خۆی له كارو باری تایبه‌تی ئه‌واندا هه‌ڵقورتێنێ، هه‌ر موردیدێكیش شێخێك یان پیرێك هه‌ڵده‌بژێرێ و له گوێڕایه‌ڵیدا ده‌بێت، موریده‌كانیش ته‌نها ده‌توانن له خۆیان ژن و ژنخوازی بكه‌ن و بۆیان نییه له گه‌ڵ چین و توێژه‌كانی تر خزمایه‌تی ببه‌ستن، له‌سه‌ریشیانه به‌خشین و نه‌زرو شتانی تر بۆ شێخه‌كانیان ببه‌ن.
چینی هه‌شته‌م: چینی هه‌ژاره‌كان: ئه‌مانش زاهیدو دونیانه‌ویسته‌كانیانن كه وازیان له خۆش و له‌زه‌تی دنیا هێناوه‌و ڕاسته‌وخۆ به‌رگی خووری ڕهش به‌سه‌ر پێستیاندا ده‌پۆشن، ڕێزو ئیحتیرامیشیان لای یه‌زیدییه‌كان هه‌یه‌و ته‌نانه‌ت له بواری ئایینیشدا قسه‌یان وه‌رگیراوه.
بیروباوه‌ڕییان:
پێشه‌كییه‌ك بۆ تێگه‌یشتی بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كان:
• له‌سه‌رده‌می یه‌زیدی كوڕی مه‌عاویه شه‌ری كه‌ربه‌لا ڕویداو حوسه‌ینی كوری عه‌لی له‌گه‌ڵ زۆرێك له ئال وبه‌یت تێیدا كوژران خوا له گشتیان ڕازی بێت.
• لێره‌وه شیعه ده‌ستیان كرده نه‌فره‌تكردن له یه‌زیدو تۆمه‌تی مه‌یخواردن و زه‌نده‌قه‌یان دایه پاڵی.
• پاش ڕووخان و نه‌مانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی یه‌زیدیی له شێوه‌ی بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسیدا سه‌ری هه‌ڵدا.
شه‌یتان له بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كاندا:
- شه‌یتان پێگه‌و پایه‌یه‌كی تایبه‌تی له بیروباوهڕی یه‌زیدییه‌كاندا هه‌یه، بیرۆكه‌ی شه‌یتانیش لای یه‌زیدییه‌كان په‌یوه‌سته به بیرۆكه‌ی خێرو شه‌ڕه‌وه، ئه‌وان وا ده‌بینین كه شه‌یتان هۆی شه‌رو خراپه‌یه و ئه‌وه‌نده به‌هێزه كه توانی كێبڕكی له‌گه‌ڵ خوادا بكات و به‌و هۆیه‌شه‌وه له به‌هه‌شت ده‌ركرا، له به‌ر ئه‌مه لێی ئه‌ترسن و ده‌یپه‌رستن و لێی ده‌پاڕێنه‌وه تا له‌شه‌ڕی به دوور بن.
- چونكه كڕنووشی بۆ ئاده‌م نه‌برد، له‌به‌ر ئه‌وه بووه كه‌سێكی یه‌كخواناس و ئه‌و ڕاسپێرییه‌ی له یاد نه‌چووبوو كه خوا هه‌ر له ئه‌زله‌وه پێی وتبوون كه كڕنووش بۆ كه‌س نه‌به‌ن، كڕنووشی فریشته‌كانیش ته‌نها بۆ تاقیكرنه‌وه بووه و ئیبلیسیش –ته‌واو پێچه‌وانه‌ی بیروباوهڕی موسڵمانان- له‌وه‌دا ده‌رچووه‌و به یه‌كتاپه‌رستی ماوه‌ته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بۆته تاووسی فریشته‌كان و له هه‌موویان باڵاده‌ست تره.
- به توندی ڕوو به نه‌فره‌تكردنی شه‌یتان له قورئاندا وه‌ستانه‌وه، هه‌ر نه‌فره‌تێكی شه‌یتان له قورئاندا هاتبێت سه‌ره‌تا نه‌یانهێشت و لایان برد و پاشان وتیان ئه‌مه خۆی له ئه‌سڵی قورئاندا نییه‌وموسڵمانه‌كان بۆیان زیاد كردووه.
- ئه‌شیپه‌رستن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆر جوامێرو به جه‌رگ بووه له پشت هه‌ڵكردن و ملنه‌داندا!!.
- شه‌یتان له‌به‌هه‌شت ده‌رنه‌كراوه، به‌ڵكوو خۆی هاتۆته خوارێ ئه‌ویش بۆ پاراستن و پارێزگاریكردنی تایه‌فه‌ی یه‌زیدیی.
- هه‌روه‌ها باوه‌ڕیان وایه كه له كۆتایی دنیادا شه‌یتان ته‌وبه ده‌كات و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و حاڵی باش ده‌بێت و وه‌ك یه‌كه‌مجاری پێگه‌و پایه‌ی خۆی وه‌رده‌گرێته‌وه.
شه‌یتانیش لای یه‌زیدییه‌كان به (مه‌لیكه تاووس) یان (تاووسی فریشته‌كان) ناو ده‌برێت.
• له كاتی به‌ندایه‌تیاندا شێوه‌ی تاووسێكی له مس دروست ده‌كه‌ن و ده‌یهێنن و جاری وایه ناوی ده‌نێن (سنجق) به ئه‌ندازه‌ی له‌په‌ده‌ستێكی قونجاو و به شارو لادێكانیاندا ده‌یگێڕن و به ده‌وریدا ده‌خولێنه‌وه؟ ئه‌مه‌ش چه‌ند شتێكی پیرۆزی لێ ده‌نوسرێت كه ئه‌مانه‌ن: (الله، شمس الدین، ناصر الدین، فخر الدین، سجادالدین، قدیم القدیم، ...)
• یه‌زیدییه‌كان وازیان له په‌رستنی خوای تاك و ته‌نها هێناوه‌و چه‌ختیان له‌سه‌ر پیرۆزكردن و په‌رستنی شه‌یتانه، پاساوی ئه‌م كاره‌شیان ئه‌وه‌یه كه خوا به‌خشنده‌و لێبورده‌یه، به‌ڵام شه‌یتان بۆ ئه‌وه‌ی له‌شه‌ڕو خراپه‌ی دوور بین ده‌بێت خۆمانی بده‌ینه ده‌ست و بیكه‌ینه سه‌رپه‌رشتیاری خۆمان!
• باوه‌ڕیان وایه كه ئه‌گه‌ر یه‌كێك له موسڵمانه‌كان وتی (په‌نا ئه‌گرم به خوا له شه‌یتانی نه‌فره‌تلێكراو) ئه‌و یه‌زیدییه‌ی گوێی له‌مه‌یه ئه‌گه‌ر توانی ده‌بێ ده‌ستبه‌جێ ئه‌و موسڵمانه بكوژێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ئه‌وه ده‌بێ خۆی بكوژیت تاكو به‌م كاره‌ی گوزارش له ناڕه‌زایی توندی ئه‌و قسه‌یه بكات، خۆ ئه‌گه‌ر هه‌ردوكیانی بۆ نه‌كرا، ئه‌وه تاوانێكی ئه‌نجام داوه.
• كتێبێكیان هه‌یه به ناوی (كتێبی ڕهش) زۆر پیرۆزه لایان و وه‌ك قورئانی موسڵمانان تێی ده‌ڕوانن.
• قه‌ده‌غه‌یه له‌سه‌ر یه‌زیدی تف بكاته سه‌رزه‌ی یان ڕوو به مرۆڤێك یان ئاژه‌ڵێك، چونكه له باوه‌ڕی ئه‌واندا ئه‌م كاره بێڕێزی و ئیهانه‌كردنه به مه‌لیكه تاووس.
• ئایینی یه‌زیدی لای ئه‌وانه ده‌بێت نهێنی بێت و كه‌سی تری جگه له یه‌زیدی پێ ئاشنا نه‌كرێت.
• یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه حه‌شرو گردبوونه‌وه‌ی خه‌ڵكی له ڕۆژی قیامه‌تدا له دێی (باتوت) ده‌بێت و خه‌ڵكی هه‌موو دێنه به‌رده‌م عه‌دی كوڕی موسافیرو ته‌رازوو داده‌نرێت و ئه‌و كات هه‌موو یه‌زیدییه‌كان به‌ره‌و به‌هه‌شت ده‌بات.
• به لای ئه‌وانه‌وه نابێت میزی پیاو له‌گه‌ڵ میزی یه‌كێك له مه‌حره‌مه‌كانیدا تێكه‌ڵ ببێت له كاتی سه‌رئاودا.
• حه‌رام و قه‌ده‌غه‌یه ژنخوازی له نێوان چینه‌كانی یه‌زیدییدا و هه‌رچینه ده‌بێت له خۆی بێت، بۆ یه‌زیدیش هه‌یه له یه‌ك كاتدا چوار ژنی هه‌بێت، به‌ڵام ئه‌میره‌كانیان بێ سنوور بۆیان هه‌یه خێزانیان هه‌بێت و لێپرسینه‌وه‌یان نییه، هه‌روه‌ها بۆیان هه‌یه دوو خوشك به یه‌كه‌وه كۆ بكه‌نه‌وه هه‌روه‌ك (سه‌عید به‌گ)ی ئه‌میریان كردبووی.
• شوكردن و ژنهێنان لای یه‌زیدییه‌كان له ڕێی ڕه‌دوكه‌وتنه‌وه ده‌بێت، سه‌ره‌تا بووك ده‌فڕێنرێت و هه‌ڵده‌گیرێت و پاشان ئیتر ڕێك ده‌كه‌ون و پێك دێن.
• ڕه‌نگی سه‌وز به لایانه‌وه حه‌رامه چونكه دیارترین ڕه‌نگه‌كانی تاووسه، هه‌روه‌ها خواردنی كاهو (الخس) یان سه‌یركردنی حه‌رامه، هه‌ركه‌سێكیشیان ئه‌وه بكات پێی ده‌ڵێن بێباوه‌ڕ بووه، چونكه باوه‌ڕیان وایه كه یه‌كێك له پێغه‌مبه‌رانیان ناوی (الخاسیة)بووه.
• خواردنی هه‌ریه‌كه له ترێ، فاسۆلیا، گۆشی كه‌ڵه‌شێر... هه‌روه‌ها گۆشتی تاووس حه‌رام و قه‌ده‌غه‌یه لایان.
• هه‌روه‌ها گۆشتی مریشك و ماسی و ئاسك و گۆشتی به‌رازیش ناخۆن.
• حه‌رامه لای یه‌زیدیی سمێڵ تاشین.
• ئه‌گه‌ر بازنه‌یه‌كت له چوارده‌وری یه‌زیدییه‌كدا كێشا، لێی ده‌رناچێت تا له لایه‌كه‌وه به‌شێكی نه‌سڕێته‌وه، چونكه باوه‌ڕیان وایه ئه‌وه شه‌یتان فه‌رمانی پێداویت ئه‌و كاره بكه‌یت.
• خوێندنه‌وه‌و نووسین به فه‌رمانێكی ئایینی قه‌ده‌غه‌یه، چونكه ئه‌وان پشت به زانیاری سینه (علم الصدر) ده‌به‌ستن و ده‌ڵێن پێویستمان به خوێنده‌واری نییه.
• یه‌زیدییه‌كان دوو كتێبی پیرۆزیان هه‌یه، یه‌كه‌م به ناوی (الجلوة) كه باس له سیفات و ڕاسپێرییه‌كانی خوا ده‌كات، ئه‌وی دیكه‌ش (په‌ڕاوی ڕهش) كه باس له دروستكردنی بوونه‌وه‌رو فریشته‌و مێژووی یه‌زیدی و بیروباوه‌ڕیان ده‌كات.
• یه‌زیدییه‌كان باوه‌ڕیان به خۆشۆردنی دوای له‌شپیسی نییه.
• نابێت یه‌زیدی له كاتی خه‌و یان كاری سه‌رجێی یان سه‌رئاودا ڕوو له نزرگهی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر بكات، هه‌روه‌ك نابێت كه‌سێكی یه‌زیدی ماڵ و كه‌ل و په‌لی خۆی به كه‌سێكی نا یه‌زیدی بفرۆشێت.
• لای یه‌زیدی قه‌ده‌غه‌یه ژنهێنان و شووكردن له مانگی نیساندا، چونكه باوه‌ڕیان وایه كه له‌م مانگه‌دا فریشته‌كان هه‌ندێكیان ده‌چنه لای هه‌ندێكی دیكه‌یان.
• ئینكاری پێغه‌مبه‌رایه‌تی گه‌وره‌مان موحه‌ممه (صلی الله علیه وسلم) ده‌كه‌ن و دان به په‌یامه‌كه‌یدا نانێن.
• باوه‌ڕیان وایه كه شیوی لالش كه نزرگهی شێخه‌كه‌یان عه‌دی كوڕی موسافیری لێیه، شیوێكی پیرۆزه‌و هه‌موو شتێكی تێیدا قه‌ده‌غه‌یه وه‌ك كاری خراپ، عه‌ره‌ق خواردنه‌وه، ڕاو، هه‌ڵكه‌ندنی دارو دڕه‌خت و گژو گیا...هتد.
• شایه‌تمانیان بریتییه له: أشهد واحد الله، سلطان يزيد حبيب الله.
• نوێژ: له شهوی نیوه‌ی شه‌عباندا نوێژ ده‌كه‌ن، وا ده‌زانن كه ئیتر ئه‌وه له بریتی نوێژی یه‌ك ساڵی ته‌واوه, هه‌موو یه‌زیدییه‌كانیش له‌سه‌ریان نییه نوێژ بكه‌ن، هه‌وڵ ده‌ده‌ن كه‌سیش چاوی لێیان نه‌بێت كه چی ده‌ڵێن و چی ده‌كه‌ن.
• ڕۆژوو: ده‌كرێت به دوو به‌شه‌وه: یه‌كه‌م: ڕۆژووی خه‌ڵكی گشتی: له هه‌موو ساڵێكداو له مانگی كانونی یه‌كه‌مدا سێ ڕۆژ به ڕۆژوو ده‌بن و كه ڕێكه‌وتی له دایكبوونی یه‌زیدی كوری مه‌عاوییه‌یه.
دووه‌م: ڕۆژووی تایبه‌ت: ئه‌مه هه‌شتا ڕۆژه و ئه‌میش ئه‌كرێت به دوو به‌شه‌وه:
-٤٠ ڕۆژ له كانونی یه‌كه‌مدا، ده‌چنه لای نزرگهی شێخ عه‌دی له‌وێ سێ ڕۆژ به ڕۆژوو ده‌بن و پاشان ده‌گه‌ڕێنه‌وه و ئه‌وه‌ی تری ته‌واو ده‌كه‌ن.
- به‌شه‌كه‌ی تر له مانگی ته‌مووزدا به هه‌مان شێوه ده‌گرن.
• له كاتی ڕۆژوو شكاندنیاندا به شتێكی كه‌م له خۆڵی نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر ڕۆژووه‌كه‌یان ده‌شكێنن، یان به نانێكی هه‌لێكشراو له خۆی كه ئه‌مه هه‌مان ئه‌و شێوه‌یه كه جووله‌كه ڕۆژووی پێ ده‌شكێنێت.
• حه‌ج: یه‌زیدییه‌كان هه‌موو ساڵێك له كێۆی عه‌ره‌فات له مه‌رجه‌ی نوورانی له لالش ده‌وه‌ستن و حه‌ج ده‌كه‌ن، وه‌رزی حه‌ج هه‌موو ساڵێك له ٢٣ ئه‌یلول ده‌ست پێ ده‌كات و له ٣٠ ئه‌و مانگه‌دا ته‌واو ده‌بێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش شهوی كۆتایی هه‌موو ده‌چنه سه‌ر كێۆی لالش و له‌وێ یه‌كێك به ناوی (بابا جاویش) پێشیان ده‌كه‌وێت، كۆمه‌ڵێك دوعاو قسه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن و پاشان ده‌گه‌ڕێنه‌وه، هه‌موو یه‌زیدییه‌كیش ده‌بێ حه‌ج به جێ بێنێت، ئه‌گه‌ر نه‌چێت بۆ حه‌ج به كافر ده‌ناسرێت و ده‌رده‌كرێت. كاتێكیشی ده‌چنه‌وه لای نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر ده‌بێت پێڵاوه‌كانیان دابكه‌نن.
• گڵ و خۆڵی نزرگهی شێخه‌كه‌یان زۆر لایان پیرۆزه، پێش ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێنه‌وه به‌شێك له خۆڵه‌كه‌ی ده‌كه‌نه قوڕو به ئه‌ندازه‌ی ده‌نكه چواله‌یه‌ك یان زیاتر هه‌ڵیده‌گرن و پێی ده‌ڵێن (به‌رات) و بۆ پیرۆزی له ماڵه‌كانیاندا ده‌یده‌نێن یان هه‌ڵی ده‌گرن له‌گه‌ڵ خۆیان، له كاتی ئاشتی نێوان دوو تیره‌دا هه‌ر یه‌كێك له‌وانه (به‌رات)ه‌كه‌ی خۆی ئه‌داته ئه‌وی تر مانای ڕێك كه‌وتون و ئاشتی له نێوانیان سه‌قامیگر ده‌بێت، سه‌ندنه‌وه‌ی (به‌رات)یش له هه‌ر یه‌كه‌یان مانای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سوڵح و ڕێككه‌وتنی نێوانیانه. خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كێك دوژمنیشیان بێت و به ناویاندا تێپه‌ڕێت به‌ڵام بزانن كه ئه‌و (به‌رات)ی پێیه، وازی لێ دێنن و هیچی لێ ناكه‌ن تا پێی نامێنێت یان لێی ده‌ستێنن.
• كه‌عبه‌ش لای یه‌زیدییه‌كان گۆڕه‌ی عه‌دی كوڕی موسافیره‌و كێوی لالشیشی كێوی عه‌ره‌فاته و ئه‌و ئاوه‌ش له كێوه‌كه هه‌ڵده‌قوڵێت ئاوی زه‌مزه‌مه.
• زه‌كات: به هۆی تاووسه‌وه كۆ ده‌كرێته‌وه‌و ده‌برێت بۆ سه‌رۆكی تایه‌فه.
• ڕێزو ئیحترام له ئایینی نه‌سرانی ده‌گرن، ته‌نانه‌ت جاری وایه ده‌ستی قه‌شه‌كانیشیان ماچ ده‌كه‌ن، ئاماده‌ی ئاهه‌نگی (العشاء الربانی) ده‌بن له گه‌ڵیاندا، باوه‌ڕیان وایه ئه‌و عه‌ره‌قه‌ی له‌و ئاهه‌نگه‌دا پێیان ده‌درێت خوێنی حه‌قیقی مه‌سیحه، له‌به‌ر ئه‌وه ناهێڵن دڵۆپێكیشی بكه‌وێته سه‌ر زه‌وی یان به ڕیش و سمێڵێیانه‌وه بمێنێته‌وه.
• ڕێڕوڕه‌سمی (ته‌عمید)یان له نه‌سرانییه‌كانه‌وه وه‌رگرتووه، كاتێك منداڵیان له دایك ده‌بێت ده‌ی‌به‌نه سه‌ر ئاوێك كه پێی ده‌ڵێن (سه‌رچاوه‌ی سپی) تا له‌وێ ته‌عمیدی بكه‌ن، جا پاش ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ده‌بێته هه‌فته‌یه‌ك ده‌برێته لای نزرگهی شێخ عه‌دی و له‌وێ له ئاوی زه‌مزه‌م هه‌ڵده‌كێشرێت و به ده‌نگی به‌رز ناوه‌كه‌ی ده‌ڵێنه‌وه‌و داوا ده‌كه‌ن كه ببێته كه‌سێكی یه‌زیدی و باوه‌ڕی به مه‌لیكه تاووس (شه‌یتان) ببێت.
جێژنه‌كانیان:
یه‌زیدییه‌كان زیاتر له جه‌ژنێكیان هه‌یه‌و به‌م شێوه‌ی خواره‌وه:
١. جێژنی كۆمه‌ڵ (عیدالجماعة): ئه‌مه جێژنی سه‌ره‌كیانه‌وه (٧) رۆژ ده‌خایه‌نێت و ئه‌م شتانه‌ی تێدا ئه‌نجام ده‌ده‌ن:
- لای گۆڕی عه‌دی كوڕی موسافیر ئه‌وه‌ستن و ته‌واف ئه‌كه‌ن و پاره ده‌به‌خشنه‌وه.
- له ڕۆژی دووه‌م ده‌چنه سه‌ر كێوه‌كان و فیشه‌ك ئه‌ته‌قێنن.
- به ئاوی زه‌مزه‌م خۆیان ده‌شۆن و پاش ته‌واوبوونی ڕێوڕه‌سم ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ماڵه‌وه.
٢. جێژنی چله‌ی هاوین: له‌م جه‌ژنه‌دا سێ ڕۆژ لای نزرگهی عه‌دی كوڕی موسافیر به‌ڕۆژوو ده‌بن (ته‌نها ئایینداره‌كانیان) و پاشان ده‌گه‌رێنه‌وه‌و چل ڕۆژ ته‌واو ده‌كه‌ن، پاشان كه ته‌واو بوون ده‌یكه‌نه جێژن و خۆشی.
٣. جێژنی چله‌ی زستان: به هه‌مان شێوه‌ی خاڵی دووه‌م، پاساویشیان بۆ ئه‌م دوو جێژنه ده‌ڵێن كه عه‌دی كوڕی موسافیر به‌م شێوه‌یه به‌ڕۆژوو بووه.
٤. جێژنی سه‌ری ساڵ: جێژنی سه‌ری ساڵ لای یه‌زیدییه‌كان، له‌م ڕۆژه‌دا قه‌ده‌غه‌یه خانوو دروست بكه‌یت یان چاكی بكه‌یته‌وه. مانگاو مه‌ڕ سه‌رده‌بڕن، قومارو كاری نابه‌جێ ده‌كه‌ن، ده‌ڵێن كه فریشته‌كان له ئاسمانه‌وه دێنه خوارێ.
٥. جێژنی عه‌جوه (جێژني مردووه‌كان): له‌م جێژنه‌دا هه‌ویر دروست ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ شیرینی و ده‌یبه‌خشنه‌وه.
٦. جێژنی قوربان.
٧. جێژنی تۆفان: لای یه‌كێك له نزرگهی شێخه‌كانیان كۆ ده‌بنه‌وه‌و ده‌پاڕێنه‌وه.
٩. شه‌وێكیان هه‌یه له ساڵدا پێی ده‌ڵێن: (شهوی ڕهش) له‌م شه‌وه‌دا هه‌موو شتێك حه‌ڵاڵ و ڕێپێدراوه، سه‌ماده‌كه‌ن، عه‌ره‌ق ده‌خۆنه‌وه، گڵۆپ ده‌كوژێننه‌وه و هه‌موو كارێكی حه‌رام و خراپی تێدا ده‌كه‌ن.
جێگه‌و شوێنی بڵاو بوونه‌وه‌یان:
یه‌زیدییه‌كان به پیی كه‌می و زۆری ڕێژه‌یان له‌م وڵاتانه‌دا بونیان هه‌یه: (عێراق، سوریا، توركیا، ڕوسیا، ئێران)، و كه‌مایه‌تیشان له ئه‌ڵمانیاو به‌لجیكاو لوبناندا هه‌ن.
ڕێژه‌یان نزیكه‌ی (٢٠٠) هه‌زاره و له‌وانه (٧٠) هه‌زاریان له عێراقدا ده‌ژین كه زۆربه‌یان له كوردستاندان، كتێبه‌كانیان هه‌مووی یان زۆربه‌ی به زمانی عه‌ره‌بییه، له‌سه‌رده‌می به‌عسدا نووسینگه‌یه‌كی ڕه‌سمیان هه‌بوو له (شارع الرشید) به ناوی: المكتب الأموي للدعوة العربية.
به‌ڵام له ده‌ره‌وه‌شدا به هه‌ر یه‌كه له ئه‌رمینیا له نێوان توركیاو ڕوسیادا به تایبه‌ت له دوو شوێنی فارس و ئه‌ردان له ده‌روبه‌ری ته‌فلیس و باتوم دا.
له سوریاش له عاموده‌و حه‌سه‌كه‌و قامشلی بوونیان هه‌یه.
هه‌روه‌ك له هیندو ئێرانیشدا بوونیان هه‌یه.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(*) ئه‌م بابه‌ته وه‌رگیراوه له‌م سه‌رچاوانه‌ی خواره‌وه:
١.بابه‌تێكی شێخ (ممدوح بن علی الحربی) له ژێر ناوی (الیزيدية.. أتباع الشيطان) ئه‌مه‌ش لینكه‌كه‌یه‌تی: http://www.islamway.com/?iw_s=Lesson&iw_a=view&lesson_id=7133
٢. (الیزيدية) ئاماده‌كردنی (نه‌دوه‌ی جيهاني لاوانی ئیسلامی) ئه‌مه‌ش لینكه‌كه‌یه‌تی: http://saaid.net/feraq/mthahb/32.htm
هه‌ردووكیشیان له‌م سه‌رچاوانه‌ی خواره‌وه وه‌ریان گرتووه:
ـ اليزيدية، تأليف سعيد الديوه جي.
ـ اليزيديون في حاضرهم وماضيهم، تأليف عبد الرزاق الحسني.
ـ اليزيدية، أحوالهم ومعتقداتهم، تأليف الدكتور سامي سعيد الأحمد.
ـ اليزيدية وأصل عقيدتهم، تأليف عباس الغزَّاوي.
ـ اليزيدية ومنشأ نحلتهم، تأليف أحمد تيمور.
ـ اليزيدية، تأليف صديق الدملوجي.
ـ اليزيديون، تأليف هاشم البناء.
ـ ما هي اليزيدية؟ ومن هم اليزيديون؟ تأليف محمود الجندي ـ مطبعة التضامن ط١ ـ بغداد ١٩٧٦م.
ـ كرد وترك وعرب، تأليف ادموندز ـ ترجمة جرجس فتح الله.
ـ مباحث عراقية، تأليف يعقوب سركيس.
ـ الأكراد، تأليف باسيل نيكتن.
ـ مجموعة الرسائل والمسائل، تأليف شيخ الإسلام ابن تيمية.
ـ رحلتي إلى العراق، تأليف جيمس بكنغهام ـ رجمة سليم طه التكريتي.
ـ جريدة التآخي العراقية، بغداد ١٦/٩/١٩٧٤م.
ـ العراق الشمالي، تأليف الدكتور شاكر خصباك.
ـ تاريخ الموصل، تأليف سليمان الصايغ.
