خوشكان- مافه‌كانی‌ ئافره‌تان له‌ ئیسلامدا (به‌شی‌ سێیه‌م)

مافه‌كانی‌ ئافره‌تان له‌ ئیسلامدا (به‌شی‌ سێیه‌م)

خاڵی‌ سێیه‌م: ئافره‌ت و مافی‌ ئازادی‌ زانست و فێربوون 
زانست له‌ ئیسلامدا پله‌و پایه‌كی‌ گه‌وره‌ی‌ هه‌یه‌، زۆر ده‌قی‌ قورئان و سوننه‌ت هه‌نه‌ له‌و باره‌وه‌ باسی‌ گه‌وره‌یی زانست و زانایان ده‌كا، بۆیه‌ ئه‌و خاڵه‌ی‌ ده‌كه‌ینه‌ سێ‌ باس: 
باسی‌ یه‌كه‌م: گه‌وره‌یی زانست و زانایان 
باسی‌ دووه‌م: ئافره‌ت و فێربوونی‌ زانست 
باسی‌ سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی‌ فێربوونی‌ زانست بۆ ئافره‌تان 

باسی‌ یه‌كه‌م: گه‌وره‌یی زانست و زانایان 
خوای‌ گه‌وره‌ له‌ یه‌كه‌م ئایه‌تی‌ قورئاندا باسی‌ خوێندن ده‌كا و ده‌فه‌رموێ‌: إقرأ باسْمِ ربَّكَ الذي خَلقَ * خلقَ الإنسانَ مِن عَلَق * إقرأ وَربكَ الأكرم * الذي علَّم بالقلمِ * عَلَّمَ الإنسانَ مالم يَعلم (1)، واته‌: بخوێنه‌ به‌ناوی‌ په‌روه‌ردگارت، به‌ناوی‌ ئه‌و خودایه‌ی‌ كه‌ هه‌موو شتێكی‌ دروست كردووه‌، مرۆڤی‌ دروست كردووه‌ له‌ خوێن پاره‌، بخوێنه‌ كه‌ په‌روه‌ردگارت له‌ هه‌موو كه‌س به‌ڕێز ترو گه‌وره‌تره‌، ئه‌و خودایه‌ی‌ كه‌ به‌ یارمه‌تی‌ و به‌هۆی‌ پێنووس مرۆڤی‌ فێره‌ زانست كردووه‌، مرۆڤی‌ فێره‌ شت كردووه‌ كه‌ پێشتر نه‌یزانیوه‌. 
به‌ڵێ‌ / ئایینی‌ پیرۆزی‌ ئیسلام له‌یه‌كه‌م ئایه‌تی‌ قورئاندا به‌ بخوێنه‌ ده‌ستی‌ پێكرد و گرنگی‌ به‌ مرۆڤ داو رێزی‌ گرت و، ئه‌ركی‌ خوێندنی‌ له‌سه‌ر دانا، مرۆڤیش پێك هاتووه‌ له‌ دوو ره‌گه‌ز، ره‌گه‌زی‌ نێر و ره‌گه‌زی‌ مێ‌، پیاو و ژن، ئه‌ركی‌ خوێندنیش له‌سه‌ر هه‌ردووكیان داندراوه‌. 
هه‌روه‌ها خودا ده‌فه‌رموێ‌: شهِدَ اللهُ أنهُ لا إلهَ إلاّ هُوَ وَالملائكةُ وَأولوا العِلمِ قائماً بالقسطِ ... (2)، واته‌: خودا بۆ خۆی‌ ئاگاداره‌ و شایه‌تی‌ داوه‌ كه‌ هیچ خوایه‌ك نیه‌ شایه‌نی‌ په‌رستن بێ جگه‌ له‌وی‌، وه‌ فریشته‌كانیش و زانایانی‌ خواناس و دادپه‌روه‌ریش ئه‌م شایه‌تیه‌یان داوه‌. 
ئیمامی‌ (غه‌زالی‌) ((ره‌حمه‌تی‌ خوای‌ لێبێت)) ده‌رباره‌ی‌ ئه‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌ ده‌فه‌رموێ‌: ( ته‌ماشا بكه‌ چۆن خوای‌ گه‌وره‌ له‌ سه‌ره‌تادا به‌ناوی‌ خۆی‌ ده‌ستی‌ پێكردووه‌، پاشان فریشته‌كان، ئینجا له‌ سێیه‌مدا باسی‌ زانایان ده‌كا، ئه‌وه‌ش به‌سه‌ بۆ گه‌وره‌یی و پله‌و پایه‌ی‌ زانست و زانایان )(3). 
هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ‌: ... إنما يخشىَ اللهَ مِن عِبادهِ العُلماء ... (4)، واته‌: به‌ڕاستی‌ ئه‌وه‌ی‌ به‌ته‌واوه‌تی‌ له‌ خودا ده‌ترسێن له‌ به‌نده‌كانی‌ زانایه‌كانن. 
هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ‌: قُلْ هُلْ يَستوي الذينَ يَعْلَمونَ وَالذينَ لا يَعلَمون ... (5)، واته‌: ئایا ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌ ده‌زانن و زانان له‌گه‌ڵ‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌ نازانن و نه‌زانن وه‌كو یه‌كن؟، بێگومان وه‌كو یه‌ك نین. 
هه‌روه‌ها خوای‌ گه‌وره‌ پێغه‌مبه‌ری‌ (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) فێر ده‌كا، كه‌ بپاڕێته‌وه‌ و داوای‌ زیادبوونی‌ زانست بكا، هه‌روه‌كو ده‌فه‌رموێ‌: وَقل رَبيِّ زِدني عِلماً (6)، چونكه‌ مرۆڤ هه‌رچه‌نده‌ زاناو دانا بێ‌، زانستێكی‌ كه‌می‌ هه‌یه‌ به‌رامبه‌ر زانستی‌ بێ‌ سنووری‌ خودا. 
وه‌ له‌ سوننه‌تی‌ پێغه‌مبه‌ریشدا (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) فه‌رمووده‌ یه‌كجار زۆرن له‌سه‌ر گه‌وره‌یی زانست و زانایان، بۆیه‌ ته‌نها دوو فه‌رمووده‌ ده‌هێنینه‌وه‌: 
یه‌كه‌م: پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ‌: ((إذا ماتَ الإنسان، انقطع عنه عمله إلا من ثلاثة، إلا من صدقة جارية، أو علم ينتفع به، أو ولد صالح يدعوا له)) (7)، واته‌: هه‌ركاتێك مرۆڤ بمرێ‌، كرده‌وه‌كانی‌ ده‌پچڕێ‌ و كۆتایی پێدێ‌، ته‌نها سێ‌ كرده‌وه‌ی‌ نه‌بێ‌ له‌دوای‌ مردنیشی‌ سوودی‌ لێده‌بینێ‌: خێرێك كه‌ له‌ دوای‌ خۆی‌ سوودی‌ لێ‌ ببیندرێ‌، یان زانستێكی‌ به‌سوودی‌ بڵاوكردبێته‌وه‌ و خه‌ڵكی‌ فێره‌ زانست كردبێ‌، یان منداڵێكی‌ چاكی‌ هه‌بێ‌ و نزای‌ خێری‌ بۆ كردبێ‌ )). 

دووه‌م: پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ‌: (( طلبُ العلمِ فريضَة على كل مُسلم )) (8)، واته‌: داواكردنی‌ زانست ئه‌ركه‌ له‌سه‌ر هه‌موو موسڵمانێك. 
هه‌ندێ‌ كه‌س له‌و فه‌رمووده‌ پیرۆزه‌دا ووشه‌ی‌ (ومسلمة) یان بۆ زیاد كردووه‌، ئه‌و زیاده‌یه‌ش له‌ فه‌رمووده‌كه‌دا نه‌هاتووه‌، هه‌رچه‌نده‌ ماناكه‌ی‌ راسته‌(9)، به‌ڵام پێویست به‌و زیاده‌یه‌ ناكات، چونكه‌ له‌ ووشه‌ی‌ (كل مسلم) هه‌موو موسڵمانێك ده‌گرێته‌وه‌، پیاو بێت یان ئافره‌ت. 

باسی‌ دووه‌م: ئافره‌ت و فێربوونی‌ زانست: 
هیچ ده‌قێكی‌ قورئان و سوننه‌تی‌ سه‌حیحی‌ پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) نیه‌، كه‌ ئافره‌تان قه‌ده‌غه‌ بكات له‌ خوێندن و زانست، له‌ ئیسلامدا ئافره‌ت بۆ فێربوونی‌ زانست و زانیاری‌ هیچ جیاوازیه‌كی‌ له‌گه‌ڵ‌ پیاودا نیه‌، هه‌روه‌كو ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی‌ كه‌ پێشتر هێنامانه‌وه‌، پێویسته‌ له‌سه‌ر ئافره‌تان خۆیان فێری‌ زانستی‌ به‌ سوود بكه‌ن، جا لێره‌دا زانستی‌ به‌سوود ده‌كه‌ینه‌ دوو جۆر: 
جۆری‌ یه‌كه‌م: زانستی‌ شه‌رعی‌ 
جۆری‌ دووه‌م: زانستی‌ دونیایی 
جۆری‌ یه‌كه‌م: زانستی‌ شه‌رعی‌، ئافره‌تان له‌سه‌ریان پێویسته‌ خۆیان فێری‌ زانستی‌ شه‌رعی‌ بكه‌ن، بۆ نمونه‌ ئافره‌تێك خاوه‌ن ماڵ‌ و سامان بێ‌، پێویسته‌ خۆی‌ شاره‌زای‌ زه‌كات بكا، ئافره‌تێك ناوی‌ ده‌رچوو بێ‌ بۆ حه‌ج پێویسته‌ خۆی‌ فێری‌ حه‌ج و روكنه‌كانی‌ بكا، وه‌ خۆی‌ فێری‌ حه‌ڵاڵ‌ و حه‌رام بكا، خۆی‌ فێره‌ نوێژو رۆژوو ... هتد بكا، خۆی‌ فێری‌ ئه‌و شتانه‌ بكا كه‌ تایبه‌تن به‌ ئافره‌تان، وه‌كو خوێنی‌ حه‌یزو نیفاس و منداڵ‌ بوون... هتد، وه‌ پرسیاری‌ شه‌رعی‌ له‌ زانایان بكا و شه‌رم نه‌كا، وه‌كو ئافره‌تانی‌ سه‌رده‌می‌ پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) كه‌ ده‌هاتنه‌ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری‌ و پرسیاری‌ شه‌رعیان ده‌كرد، هه‌روه‌كو (أم سُلیم) ((ره‌زای‌ خودای‌ لێبێت)) (( جارێكیان هاته‌ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری‌ (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) و گوتی‌: ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خودا، خودا شه‌رم ناكا له‌ هه‌ق، ئایا ئافره‌ت خۆ شوشتنی‌ له‌سه‌ره‌ كاتێك كه‌ ئیحتیلامی‌ ببێ‌؟ پێغه‌مبه‌ر فه‌رمووی‌: به‌ڵێ‌، ئه‌گه‌ر ئاوی‌ بینی‌ ... ))(10). 
هه‌روه‌ها جارێكیان ((ئافره‌تێك هاته‌ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری‌ -صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم- گووتی‌: ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خودا، بۆ پیاوه‌كان رۆژت بۆ داناون و قسه‌یان بۆ ده‌كه‌ی‌، و بایه‌خیان پێ‌ ده‌ده‌ی‌، رۆژێك و كاتێكی تایبه‌تیش بۆ ئێمه‌ دابنێ‌، تا بێێنه‌ لات و فێرمان بكه‌ی‌ له‌و شتانه‌ی‌ كه‌ خوای‌ گه‌وره‌ فێری‌ كردووی‌، پێغه‌مبه‌ریش فه‌رمووی‌: له‌ فڵان رۆژو فڵان رۆژو له‌ فڵان جێگا كۆببنه‌وه‌، ئینجا ئافره‌ته‌كان له‌كاتی‌ دیاریكراوی‌ خۆیان كۆبوونه‌وه‌، پێغه‌مبه‌ری‌ خودا ئامۆژگاری‌ كردن و فێری‌ كردن له‌و شتانه‌ی‌ كه‌ خوای‌ گه‌وره‌ فێری‌ كردووه‌... ))(11). 
وه‌ هه‌ر له‌و باره‌وه‌ دایكی‌ بڕواداران خاتوو (عائشه‌) ((ره‌زای‌ خودای‌ لێبێت)) ده‌فه‌رموێ‌: ((نعم النساء نساء الأنصار لم يمنعهنَّ الحياءُ أن يتفقهن في الدين)) (12)، واته‌: چاكترین ئافره‌ت، ئافره‌تی‌ ئه‌نساری‌ بوون، كه‌ شه‌رم ئه‌وانی‌ قه‌ده‌غه‌ نه‌ده‌كرد شاره‌زای‌ ئایینه‌كه‌یان بن. 
جۆری‌ دووه‌م: زانستی‌ دونیایی: مه‌به‌ست له‌ زانستی‌ دونیایی ئه‌و زانستانه‌ن كه‌ خه‌ڵك له‌ ژیانی‌ رۆژانه‌یاندا پێویستیان پێ‌ هه‌یه‌، وه‌ك (زانستی‌ پزیشكی‌ و ئه‌ندازیاری‌ و رامیاری‌ و ئابووری‌ و فێربوونی‌ زمانه‌كان و نوسین و خوێندنه‌وه‌ و خۆشنووسی‌ و ... هتد)، ئه‌م زانستانه‌ زانایانی‌ ئیسلام به‌ (فرضُ الكفاية) یان داناوه‌، واته‌: پێویسته‌ له‌سه‌ر موسڵمانان خۆیان فێری‌ ئه‌م زانستانه‌ بكه‌ن، هه‌ر كاتێك كۆمه‌ڵه‌ كه‌سێك به‌م ئه‌ركه‌ هه‌ستان، ئه‌وه‌ تاوانه‌كه‌ له‌سه‌ر موسڵمانان لاده‌چێ‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌موویان كه‌مترخه‌میان كردو خۆیان فێری‌ ئه‌م زانستانه‌ نه‌كرد، ئه‌وه‌ هه‌موویان تاوانبار ده‌بن، جا لێردا زانایانی‌ ئیسلام ئافره‌تانیان جیانه‌كردۆته‌وه‌، ئه‌وانیش وه‌كو پیاوان پێویسته‌ خۆیان فێر بكه‌ن، به‌ تایبه‌تی‌ ئه‌و زانستانه‌ی‌ كه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی‌ به‌هێزیان هه‌یه‌ به‌ ئافره‌تان و زۆر پێویستیان پێده‌بێ‌ له‌ ژیانی‌ رۆژانه‌یاندا، وه‌ك زانستی‌ پزیشكی‌ به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه‌، به‌تایبه‌تی‌ منداڵبوون كه‌ پێویستی‌ به‌وه‌ ده‌بێ‌ ئافره‌ته‌كه‌ دامه‌نی‌ خۆی‌ ده‌ربخا، جێی داخه‌ كه‌ له‌ هه‌ندێ‌ ناوچه‌كانی‌ كوردستان له‌ نه‌خۆشخانه‌كانی‌ منداڵبوون پزیشكی‌ ئافره‌تی‌ لێ‌ نیه‌، و زۆرجار ئافره‌تان به‌شه‌رمه‌وه‌ ده‌چن بۆ نه‌خۆشخانه‌كان. 
هه‌روه‌ها له‌ بواری‌ په‌روه‌رده‌ و فێركردن، ئافره‌تان ده‌توانن رۆڵی‌ خۆیان ببینن و خه‌ڵكی‌ فێره‌ زانست و زانیاری‌ و ره‌وشتی‌ به‌رز بكه‌ن، له‌ ماڵه‌وه‌ش ده‌توانن ئه‌م ده‌وره‌ ببینن و خۆیان فێره‌ چۆنیه‌تی‌ په‌روه‌ده‌كردنی‌ منداڵ‌ بكه‌ن، له‌ ده‌ره‌وه‌ش له‌ خوێندنگاكان ده‌توانن باشترین خزمه‌ت پێشكه‌ش بكه‌ن. 
به‌ڵێ‌ / له‌ ئیسلامدا ئافره‌ت رێزی‌ زۆره‌، هه‌ر زانستێك و كارێكی‌ گونجاو كه‌ له‌ ژیانی‌ رۆژانه‌یدا پێویستی‌ پێ‌ هه‌بێ‌، ئیسلام لێی قه‌ده‌غه‌ و حه‌رام نه‌كردووه‌، جێی ده‌ست خۆشیه‌ ئێستاكه‌ ده‌بینین ئافره‌تانی‌ كورد روویان له‌ خوێندنه‌و، وه‌كو پیاوه‌كان له‌ خوێندنگاكان ده‌خوێنن و نمره‌ی‌ باش به‌ده‌ست ده‌هێنن، زۆرجار له‌ شوێنی‌ دوور دێن و ده‌خوێنن، بۆیه‌ پێویسته‌ حكومه‌تیش یارمه‌تیان بدات و جێگای‌ مانه‌وه‌یان بۆ دابین بكا و كه‌م و كوڕیه‌كانیشیان بۆ چاره‌سه‌ر بكا له‌ به‌شه‌ ناوه‌خۆییه‌كان. 
باسی‌ سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی‌ فێربوونی‌ زانست بۆ ئافره‌تان: راسته‌ ئافره‌تان پێویسته‌ بخوێنن و خۆیان فێری‌ زانسته‌كان بكه‌ن، به‌ڵام ئه‌م فێربوونه‌ش چه‌ند مه‌رجێكی‌ هه‌یه‌، پێویسته‌ جێبه‌جێ‌ بكرێ‌. 
مه‌رجی‌ یه‌كه‌م: دووربوون له‌ تێكه‌ڵاوی‌: ئافره‌تان پێویسته‌ تێكه‌ڵاو نه‌بن له‌گه‌ڵ‌ پیاوه‌كان، تا بكرێ‌ جیاواز بكرێنه‌وه‌، له‌ سه‌رده‌می‌ پێغه‌مبه‌ردا (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ئافره‌تان له‌ ریزی‌ دواوه‌ بوون له‌ نوێژو وتاری‌ هه‌ینیدا، تێكه‌ڵاوی‌ پیاوه‌كان نه‌ده‌بوون، به‌ڵام لێره‌دا پێویسته‌ چه‌ند شتێكیش بزانین، چونكه‌ ئێستا وه‌ك دیاره‌ له‌ كۆلێژه‌كان و له‌ زۆر له‌ په‌یمانگاكان و خوێندنگاكان كچ و كوڕ پێكه‌وه‌ ده‌خوێنن، جا ئایا دروسته‌ ئافره‌تان بخوێنن؟ 
بۆ وه‌ڵامی‌ ئه‌و پرسیاره‌ پێویسته‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ زانستیانه‌و بابه‌تیانه‌ ته‌ماشای‌ بكه‌ین، بۆ ئه‌وه‌ی‌ وه‌ڵامێكی‌ گونجاو بده‌ینه‌وه‌، نه‌ك به‌ هه‌ڵچوون و تووڕه‌بوون، بۆیه‌ ده‌ڵێم: 
یه‌كه‌م: تێكه‌ڵاوی‌ جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ‌ خه‌لوه‌، خه‌لوه‌ واته‌: پیاوو ئافره‌تێكی‌ نامه‌حره‌م له‌ جێگه‌یه‌كدا پێكه‌وه‌ بن به‌ ته‌نها، ئه‌وه‌ هیچ گومانێكی‌ تێدانیه‌ و حه‌رامه‌، پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ‌: (( ألا لا يخلونَّ رجلا بامرأةٍ إلا كانَ ثالثهما الشيطان )) (13)، واته‌: هه‌ر پیاوو ژنێك پێكه‌وه‌ به‌ته‌نها بمێننه‌وه‌ سێیه‌مینیان شه‌یتانه‌. 

دووه‌م: تێكه‌لاَوی‌ ژن و پیاو دروسته‌(14)‌، به‌لاَم به‌چه‌ند مه‌رجێك: 
1ـ ژنه‌كه‌ خۆی‌ داپۆشێت ته‌نها ده‌م و چاوو ده‌ستی‌ نه‌بێ‌. 
2ـ به‌رگ و بۆن و خشڵی‌ سه‌رنج راكێش نه‌بێ‌. 
3ـ پێویسته‌ له‌سه‌ر پیاوان و ئافره‌تانی‌ بڕوادار به‌سه‌رنج و تایبه‌تمه‌ندی‌ ته‌ماشای‌ یه‌كتر نه‌كه‌ن، به‌ڵام لێره‌دا قوتابی‌ كچ كه‌ مامۆستایه‌كه‌ی‌ پیاوه‌، خۆ ناتوانێ‌ چاوی‌ خۆی‌ دابخا، وه‌ قوتابی‌ كوڕیش به‌هه‌مان شێوه‌ كاتێك كه‌ مامۆستاكه‌ی‌ ئافره‌ته‌، هه‌ر ده‌بێ‌ ته‌ماشای‌ یه‌كتر بكه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ی‌ زانست فێر بن، بۆیه‌ لێره‌دا ئه‌و ته‌ماشاكردنه‌ حه‌رام نیه‌، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتیشدا پێویسته‌ ئه‌وه‌نده‌ی‌ كه‌ پێویسته‌ ته‌ماشای‌ بكه‌ی‌ كه‌ ده‌م و چاویتی‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ بێ‌، نه‌ك به‌ناوی‌ زانست ته‌ماشای‌ لاق و سینگ و جێی تری‌ بكه‌ی‌. 
سێیه‌م: ده‌نگی‌ ئافره‌ت عه‌وڕه‌ت نیه‌، ئه‌ویش ده‌توانێ‌ زانست بڵاوبكاته‌وه‌ و خه‌ڵك فێره‌ زانست و ره‌وشت بكا، به‌لاَم حه‌ڕامه‌ قسه‌ی‌ له‌نج و لار بكه‌ن كه‌ ببێته‌ مایه‌ی‌ جولاندنی‌ شه‌هوه‌ت، هه‌روه‌كو خودا ده‌فه‌رموێ‌: ... فَلا تخضعْنَ بالقَولِ فيطمَعَ الذي في قلبهِ مَرَضٌ وَقلْنَ قولاً مَعْروفاً (15)، واته‌: به‌له‌نج و لارو شه‌هوه‌ت قسان مه‌كه‌ن، نه‌وه‌ك ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌ دڵیان نه‌خۆشه‌و دڵیان پیسه‌، ئاره‌زووتان لێبكه‌ن، وه‌ قسه‌ی‌ چاك و باش بكه‌ن. 
له‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌دا خوای‌ گه‌وره‌ روو له‌ خێزانه‌كانی‌ پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌كا ـ كه‌ چاكترین ئافره‌ت بوون ـ كه‌ قسه‌ی‌ له‌نج و لار نه‌كه‌ن، كه‌واته‌: ئافره‌تانی‌ تر ده‌بێ‌ زیاتر خۆیان بپارێزن، وه‌ له‌و ئایه‌ته‌دا خودا ده‌نگی‌ ئافره‌تانی‌ حه‌رام نه‌كردووه‌، چونكه‌ نه‌یفه‌رمووه‌: قسان مه‌كه‌ن، فه‌رموویه‌تی‌: قسه‌ی‌ له‌نج و لارو شه‌هوه‌ت مه‌كه‌ن، كه‌واته‌: قسه‌یه‌ك كه‌ ببێته‌ مایه‌ی‌ جولاندنی‌ شه‌هوه‌ت، ئه‌وه‌ حه‌رامه‌، جا ئه‌و قسه‌یه‌ ئه‌گه‌ر پیاویش بیكا، هه‌ر حه‌رامه‌. 
چواره‌م: دروست نیه‌ ته‌وقه‌ كردنی‌ پیاو له‌گه‌ڵ ژنێكی‌ بێگانه‌، چونكه‌ له‌ یه‌كتری‌ ماره‌نه‌كراون و نه‌بوونه‌ته‌ حه‌ڵاڵی‌ یه‌كتری‌، پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ‌: (( لإن يُطعنَ في رأس أحدكم بمخيطٍ مِن حَديد خيرٌ له مِن أن يمسَّ امرأة لا تحلُّ له )) (16)، واته‌: ئه‌گه‌ر سوژنێكی‌ ئاسن بكرێت به‌سه‌ری‌ واته‌: ئه‌گه‌ر سوژنێكی‌ ئاسن بكرێت به‌سه‌ری‌ یه‌كێكتاندا باشتره‌ له‌وه‌ی‌ ده‌ستی‌ بدات له‌ ئافره‌تێكی‌ نامه‌حره‌م. 

ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر ده‌ستی‌ لێبدا كه‌ ماره‌ی‌ نه‌كردووه‌، ئه‌ی‌ ئه‌گه‌ر ماچی‌ بكات و ده‌ستی‌ له‌ ملی‌ بكاو سه‌ماو هه‌ڵپه‌ركێی له‌گه‌ڵ‌ بكا، ده‌بێ‌ تاوانه‌كه‌ی‌ چۆن بێت؟، وه‌ك هه‌ندێ‌ له‌ قوتابیان به‌ناوی‌ ئاهه‌نگی‌ یه‌كتر ناسین و ئاهه‌نگی‌ ده‌رچووان ئه‌م شتانه‌ ده‌كه‌ن. 
كه‌واته‌: نابێ‌ ئافره‌تان قه‌ده‌غه‌ بكرێن له‌ خوێندن و زانست به‌ بیانووی‌ تێكه‌ڵاوی‌، پاشان ئه‌و تێكه‌ڵاویه‌ به‌خۆیان دایان نه‌ناوه‌، به‌ڵكو بۆیان داندراوه‌، ئینجا ئه‌گه‌ر خوێندن بۆ ئافره‌تان حه‌رام بێ‌، به‌ بیانووی‌ تێكه‌ڵاوی‌، ئه‌وه‌ بۆ پیاوانیش حه‌رامه‌، هیچ جیاوازی‌ نیه‌، بۆ بۆ پیاوان حه‌ڵاڵ‌ بێت و بۆ ئافره‌تانیش حه‌رام؟ كورده‌واری‌ ده‌ڵێ‌: ((بۆ بۆ توو عاده‌ته‌ بۆ منیش عیبره‌ت))؟، هیچ مه‌عقوول نیه‌ خوێندن بۆ پیاوان عاده‌ت بێ‌ و بۆ ئافره‌تانیش عیبره‌ت، ئه‌وه‌ دادپه‌روه‌ری‌ نیه‌ و دژی‌ مافه‌ ره‌واكانی‌ ئافره‌تانه‌، لێره‌شدا پێویسته‌ ئه‌وه‌ش له‌ بیر نه‌كه‌ین كه‌ مه‌لای‌ گه‌وره‌ی‌ كۆیه‌ ((ره‌حمه‌تی‌ خوای‌ لێبێت)) له‌سه‌رده‌می‌ خۆیدا یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ كچی‌ خۆی‌ ناردۆته‌ قوتابخانه‌، كه‌ ئه‌وكات خه‌ڵك زۆریان پێ‌ سه‌یر بوو مه‌لایه‌ك كچی‌ خۆی‌ بنێرێته‌ قوتابخانه‌، و فێری‌ زانست و زانیاری‌ ببێ‌، ئه‌وه‌ش وه‌ڵامێكه‌ بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌ قسه‌ی‌ نابه‌جێ‌ ده‌كه‌ن به‌رامبه‌ر به‌ ئیسلام و زانایانی‌ ئیسلام، كه‌ گوایه‌ دژی‌ ئه‌وه‌ن ئافره‌ت بخوێنێ‌، به‌ڵام به‌ به‌لاش نه‌گوتراوه‌: (شه‌مشه‌مه‌ كوێره‌ چاوی‌ به‌ تیشكی‌ خۆر هه‌ڵنایێ‌)، پاشان هه‌ر كه‌سێك سه‌رنج بدا، ده‌زانێ‌ كه‌ ئێمه‌ چه‌ند پێویستیمان به‌ ئافره‌تانی‌ خوێنده‌وار و رۆشنبیر هه‌یه‌، چه‌ند پێویستمان به‌ ئافره‌تی‌ پزیشك و مامۆستاو پرۆفیسۆرو چالاك له‌بواری‌ په‌روه‌رده‌كرن و فێركردن و زانست و ره‌وشت و ...هتد هه‌یه‌، له‌ هه‌ندێ‌ ناوچه‌ په‌رستاری‌ ئافره‌ت نیه‌، تا ئافره‌تان رزگار بكا له‌ منداڵبوون، یان زۆر نه‌خۆشی‌ هه‌یه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ئافره‌تان، پێویست به‌وه‌ ده‌بێ‌ ئافره‌ت هه‌بێ‌ و شاره‌زابێ‌ له‌م بواره‌دا، جا نه‌ك هه‌ر له‌مه‌، به‌ڵكو له‌ زۆر شت پێویستمان به‌ ئافره‌تان ده‌بێ‌، پێویسته‌ دان به‌و راستیه‌ بنێین كه‌ ئافره‌تان، ئه‌گه‌ر رێگای‌ راست و ره‌وشت به‌رزی‌ بگرن، نه‌ك نیوه‌ی‌ كۆمه‌ڵگان، به‌ڵكو به‌ردی‌ بناغه‌ و دروستكه‌ری‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگاو نه‌ته‌وه‌ و شارستانیه‌تن، هه‌روه‌كو شاعیر ده‌ڵێ‌: 
"الأم مدرسة إذا أعددتها أعددتَ ـ جيلاَ طيب الأعراق" 

مه‌رجی‌ دووه‌م: جل و به‌رگی‌ شه‌رعی‌ له‌به‌ر بكا، جوانی‌ خۆی‌ به‌ده‌رنه‌خا، ته‌نها ده‌م و چاوو ناو له‌پی‌ ده‌ستی‌ نه‌بێ‌، كه‌ زه‌حمه‌ته‌ بشاردرێته‌وه‌، ئافره‌ت كه‌ ده‌چێته‌ قوتابخانه‌، بۆ ئه‌وه‌ ده‌چێ‌ كه‌ زانست و ره‌وشت فێربێ‌، نه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی‌ جوانی‌ خۆی‌ نیشانی‌ گه‌نجه‌كان بدا، و سینگ و لاق و پرچی‌ رووت بكا، یان جله‌كی‌ ته‌سك و سه‌رنج راكێش له‌به‌ر بكا، بۆ ئه‌وه‌ی‌ خه‌ڵك ته‌ماشای‌ بكه‌ن، پاشان مرۆڤ به‌ مێشك و عه‌قڵی‌ فێره‌ زانست ده‌بێ‌، خۆ جلوبه‌رگی‌ زانست وه‌رناگرن. 
له‌ كۆتایی ئه‌م خاڵه‌ش روو له‌و ئافره‌تانه‌ ده‌كه‌م كه‌ له‌ ماڵه‌وه‌ن و دابڕاون له‌ خوێندن، پێیان ده‌ڵێم: خۆتان فێره‌ زانست و زانیاری‌ به‌سوود بكه‌ن، به‌ هه‌نجه‌تی‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ له‌ ماڵه‌وه‌ن خۆتان كۆله‌وار و نه‌خوێنده‌وار مه‌كه‌ن، ئافره‌ت له‌ ماڵه‌وه‌ش بێ‌ ده‌توانێ‌ فێره‌ زانست بێت و كه‌سێكی‌ رۆشنبیری‌ لێده‌ربچێ‌، ده‌توانێ‌ رۆژنامه‌و گۆڤارو كتابی‌ به‌سوود بكرێت و سوودیان لێوه‌ر بگرێ‌، ده‌توانێ‌ گوێ‌ بداته‌ به‌رنامه‌ی‌ به‌سوود له‌ رادیۆو ته‌له‌فزیۆن و سه‌ته‌لایت و سوودیان لێوه‌ر بگرێ‌، ده‌توانێ‌ له‌ وتاری‌ هه‌ینی‌ به‌شدار بێ‌ ، ئه‌گه‌ر جێگای‌ ئافره‌تانی‌ هه‌بوو، ئه‌گه‌ر نا له‌ماڵه‌وه‌ ده‌توانێ‌ گوێ‌ له‌ مامۆستای‌ مزگه‌وت رابگرێ‌، و سوودی‌ لێ‌ ببینێ‌، به‌كورتی‌: ده‌توانێ‌ رۆشنبیر بێ‌، ئه‌گه‌ر به‌خۆی‌ بیه‌وێ‌، به‌داخه‌وه‌ هه‌ندێ‌ له‌ ئافره‌تان ئیشیان هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ له‌ پێش ده‌رگای‌ ماڵه‌كان و كۆڵانه‌كان داده‌نیشن و به‌زم و ره‌زم و هه‌راو هۆریای‌ قسه‌یانه‌ و كاتی‌ خۆیان به‌به‌لاش و بێ‌ سوود ده‌كوژن. 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 
په‌راوێزه‌كانی‌ به‌شی‌ سێیه‌م 
(1) العلق: 1ـ5. 
(2) آل عمران: 18. 
(3) إحياء علوم الدين: للإمام أبي حامد محمد بن محمد الغزالي (ت 505هـ)، دار الحديث خلف الجامع الأزهر: 1/5. 
(4) فاطر: 28. 
(5) الزمر: 9. 
(6) طه: 114. 
(7) رواه الامام مالك 2/399، (508)، (915)، ومسلم 3/1255، (1631)، وأبوداود 2/131، (2880)، والترمذي 3/660، (1376)، والنسائي 6/251، (3651)، وأحمد 2/372، (8831)، وابن خزيمة 4/122، (2494)، وابن حبان 7/286، (3016)، وغيرهم وهو حديث صحيح صححه الألباني في مختصر إرواء الغليل 1/312، (1580). 
(8) رواه ابن ماجة 1/81، (224)، والطبراني في المعجم الكبير 10/195، (10439)، والمعجم الأوسط 1/7، (9)، والمعجم الصغير 1/36، (22)، (61)، والبيهقي في شعب الإيمان 2/253، (1663) وغيرهم، والحديث صححه الألباني في الجامع الصغير وزيادته 1/736، (7360)، وفي صحيح الترغيب والترهيب 1/17، (72) . ((ئیمامی‌ نه‌وه‌وی‌ ((ره‌حمه‌تی‌ خوای‌ لێبێت)) پرسیاری‌ لێكرا ده‌رباره‌ی‌ ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌؟، له‌ وه‌ڵامدا فه‌رمووی‌: لاوازه‌، هه‌رچه‌نده‌ ماناكه‌ی‌ راسته‌، وه‌ قوتابیه‌كه‌ی‌ نه‌وه‌وی‌ (جمال الدین المزی) فه‌رموویه‌تی‌: ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ به‌ زۆر رێگایان گێڕدراوه‌ته‌وه‌، ده‌چێته‌ پله‌ی‌ (الحسن)، ئینجا خاوه‌نی‌ په‌رتووكی‌ (شرح سنن ابن ماجة) ده‌ڵێ‌: قسه‌كه‌ی‌ قوتابیه‌كه‌ی‌ نه‌وه‌وی‌ راسته‌، من په‌نجا رێگام به‌رچاو كه‌وتووه‌ بۆ گێڕانه‌وه‌ی‌ ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ و كۆم كردووه‌ته‌وه‌ له‌ به‌شێكدا...)) بڕوانه‌: (شرح سنن ابن ماجة: المؤلفون: الإمام السيوطي، عبد الغني، فخر الدين الدهلوي، الناشر: قديمي كتب خانة ـ كراتشي ـ: 1/20). 
(9) برِوانة: (المقاصد الحسنة بيان كثر من الأحاديث المشتهرة على الألسنة: للإمام شمس الدين محمد بن عبد الرحمن السخاوي (ت902هـ)، صححه وعلق عليه: عبد الله محمد الصديق من علماء الأزهر، ط2، 1427هـ ـ 2006م، دار الكتب العلمية ـ بيروت ـ: 320ـ321، (658). 
(10) متفق عليه، بخاري 1/60، (130)، ومسلم 1/251، (313). 
(11) متفق عليه، بخاري 6/2666، (6880)، ومسلم 4/2028، (2633). 
(12) متفق عليه، بخاري 1/60، ومسلم 1/260، (332). 
(13) رواه الترمذي 4/465، (2165)، وأحمد 1/26، (177)، (15734)، وابن حبان 12/399، (5586)، والحاكم 1/197، (387)، (390) وغيرهم وهو حديث صحيح صححه الألباني كما في السلسلة الصحيحة 1/792، (430). ] 
(14) ئیمامی‌ نه‌‌وه‌‌وی‌ ده‌‌فه‌‌رموێ‌: (ولأن اختلاط النساء بالرجال إذا لم يكن خلوة ليس بحرام) ) واته‌: تێكه‌ڵاوی‌ پیاوو ئافره‌تان، ئه‌گه‌ر خه‌لوه‌ی‌ له‌گه‌ڵدا نه‌بێ‌، ئه‌وه‌ حه‌رام نیه‌. بڕوانه‌: (المجموع: للإمام محي الدين بن شرف النووي (ت676هـ)، دار الفكر ـ بيروت ـ 1417هـ ـ 1996م، ط1، تحقيق محمود مطرحي: 4/404). 
(15) الأحزاب: 32. 
(16) رواه الطبراني في المعجم الكبير: 20/211ـ212، (486)، (487)، وقال الألباني: حديث صحيح ورجال الطبراني ثقات رجال الصحيح، السلسلة الصحيحة: 1/447، (226).