توقیــــــــــــــــــه!
ئاشكرایه كه توقیه ئه‌سڵێكه له ئه‌سڵه‌كانی ئه‌قیده‌ی رافیزی دوازده ئیمامی كه سه‌روبنی موخالیفه به ئه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت، كه پێی له ڕێگه ڕاسته‌كه‌ی خوا ترازاون.
توقیه له ئایینی ئه‌وان بریتییه له ده‌ربڕینی هه‌ڵوێستێك له لایه‌ن كه‌سێكه‌وه به‌جۆرێك كه له ناخی ئه‌وكه‌سه‌دا شتی تر هه‌بێت پێچه‌وانه‌ی هه‌ڵوێسته‌كه‌ی!! به‌م پێیه درۆو فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌بازیان گۆڕیوه به توقیه، له‌جێی ئه‌وه بڵێن درۆ ئه‌كه‌ین ئه‌ڵێن ئێمه توقیه به‌كار ده‌هێنن كه پێیان وایه ئه‌مه‌ش له ڕه‌گ و ڕیشاڵی ئه‌م دینه‌وه‌یه!!
دیاره كه ئه‌م ئه‌قیده‌یه زۆر بێكه‌ڵك و بێمانایه‌و هه‌رگیز له ئه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت به‌و مانایه‌وه شتی وانییه, درۆ لای ئه‌هلی سوننه‌ت له سیفاتی دووڕووه‌كانه, به‌رده‌وام ئینسان دۆر ئه‌كات تا پێی ئه‌بێته درۆزن و خواش ناوی لێ ئه‌نێت درۆزن، ئه‌و كه‌سانه درۆ له هه‌موو شتدا ئه‌كه‌ن، پاشان هه‌ر ئه‌م درۆیه به به‌شێك له دین و ئه‌قیده ئه‌زانن.
وه‌لێ به‌رنامه‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاستگۆیی و دادپه‌روه‌رییه‌وه بونیاتنراوه، نه‌ك درۆكردن و فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌بازی.
"شێخولئیسلام ئیبنوته‌یمییه" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: ڕافیزه‌كان گه‌مژه‌ترین و نه‌فامترین تاقم و تاییفه‌ن، وه درۆزنترین كه‌سن و دوورترین كه‌سن له ئاگابوون له ده‌قه شه‌رعییه‌كان, بۆیه توقیه به به‌شێك به ئوسوولی ئه‌م دینه ده‌زانن، درۆی وا بۆ ئه‌هلی به‌یت هه‌ڵئه‌به‌ستن ئه‌وسه‌ری نه‌بێته‌وه كه هه‌ر خوا ده‌زانێت و له ژماره نایه‌ت, هه‌تا پێیان وایه كه‌وا "جه‌عفه‌ری سادیق" وتویه‌تی: توقیه ئایینی من و ئایینی باوك و باپیرانم بووه! دیاره كه توقیه درووشمی دووڕووه‌كان بووه، هه‌قیقه‌تی توقیه‌ش لای رافیزه‌كان وتنی قسه‌یه‌كه به زمانیان كه له دڵدا شتی تر ئه‌ڵێن, ئه‌مه‌ش بنه‌ڕه‌ت و هه‌قیقه‌تی نیفاقه (١).
هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: ڕافیزه‌كان ئه‌سڵی بیدعه‌كانیان له زه‌نده‌قه‌و ئیلحاده‌وه بۆ ماوه‌ته‌وه، بۆیه به ئه‌نقه‌ست درۆ له‌گه‌ڵ زۆر خه‌ڵك ئه‌كه‌ن. خۆشیان دان به‌م ڕاستیه ده‌هێنن و ده‌ڵێن: ئایینی ئێمه برتییه له توقیه, كه بریتییه له‌وه كه‌سێك شتێك به زمان بڵێت، دڵیشی شتی تر بڵێت! دیاره ئه‌مه‌ش درۆو نیفاقه. وێڕای ئه‌م هه‌موو درۆیه‌ش كه ئه‌یكه‌ن هێشتا ئه‌ڵێن: ئێمه بڕوادارین و جگه له ئێمه كه‌سی تر بڕوادار نییه. هه‌روه‌ها پێشینه‌كان (السلف) به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه له ئیسلام هه‌ڵگه‌ڕاونه‌ته‌وه, كه‌چی هه‌موو سیفه‌تێكی ڕیدده له خۆیان نزیكتره له‌وه له‌كه‌سی تر نزیك بێت.(٢)
له كتێبی ("الموسوعة الميسرة" في بيان أصول الشيعة: ١/ ٥٤) ده‌ڵێت: توقیه: لای شیعه‌ی ئیمامی بنه‌ڕه‌تێكه له بنه‌ڕه‌ته‌كانی ئه‌م دینه، ئه‌وه‌ی ته‌ركیشی بكات وه‌ك ئه‌وه وایه كه نوێژی ته‌رك كردووه، وه لای ئه‌وان توقیه واجبه, ئه‌وه‌ی ته‌ركی بكات ئه‌وه له‌دینی خوا دینی ئیمامی ده‌رده‌چێت٠.
دكتۆر "ناسر بن عه‌بدوڵڵا قه‌ففاری" ده‌ڵێت: توقیه بریتیه له شاردنه‌وه‌ی هه‌ق و په‌رده‌پۆشكردنی باوه‌ڕ بوون له‌باره‌یه‌وه.
هه‌ندێ له ئه‌هلی سوننه پێیان وایه كه كه‌سانىَ ئه‌و بیرو باوه‌ڕه‌یان هه‌ڵگرتبێت زۆر له دووڕووه‌كان خرابترن, چونكه دووڕووه‌كان كه ئه‌وه‌ی له ناخی خۆیان هه‌ڵیان گرتووه‌و ده‌ری نابڕن بریتییه له كوفر و بێباوه‌ڕی. وه ئیسلامیش له ترسان ده‌ر ئه‌خه‌ن. كه‌چی ئه‌و رافیزانه پێیان وایه كه ئه‌وه‌ی له ناخیاندا هه‌ڵیانگرتووه‌و په‌نهانیان كردووه هه‌قه, وه ئه‌و ڕێی كه ئه‌وان له‌سه‌رین به‌رنامه‌ی پێغه‌مبه‌ران و پێشه‌وایانه. (٣)
دووه‌م: توقیه وه‌ك فیكرێكی ناچاری لای ئه‌هلی سوننه‌ت درووسته، به‌ڵام جیاوازی زۆره له نێوان تێگه‌یشتنی ئه‌وان و تێگه‌یشتنی رافیزه‌كان. لای ئه‌هلی سوننه حاڵه‌تێكی ناچارییه كه هه‌ندێ جار ئه‌شێت په‌نای بۆ ببردرێت.
"ئیبنوله‌قه‌ییم" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: توقیه بریتییه له‌وه كه مرۆڤ شتێ پێچه‌وانه‌ی دڵی خۆی بڵێت، ئه‌ویش بۆ خۆپاراستن له شتێكی مه‌كروهـ كه ئه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌كات ڕه‌نگه تووشی ئه‌و مه‌كرووهه ببێت. (٤)
ئه‌سڵی توقیه‌ش قه‌ده‌غه‌بوونێتی, درووستبوونیشی به‌شه‌رت و مه‌رجه, هه‌روه‌ك خوا ده‌فه‌رموێت: { لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} (آل عمران: ٢٨) . یانی: نابێ بڕواداران جگه له بڕواداران كه‌س بگرن به‌دۆست و به‌یارمه‌تیده‌رو پشتوپه‌نای خۆیان، هه‌ركه‌سێك له‌فه‌رمانی خوا ده‌رچێ و كافران بكاته دۆستی خۆی، ئه‌وه هیچ به‌شێكی په‌یوه‌ندیی ئیمانیی به‌خواوه نییه. به‌ڵێ..مه‌گه‌ر لێیان بترسن و، بتانه‌وێ له‌شه‌ڕیان خۆ قوتار بكه‌ن و خۆ بپارێزن، ئه‌وه له‌وكاته‌دا چاك وایه به ڕه‌واڵه‌ت دوژمنایه‌تیی و دژایه‌تی نه‌كرێن خوای گه‌وره ده‌یه‌وێ ئێوه هه‌ر له‌زاتی خۆی بترسن و وشیاربن وه چاكیش بزانن كه چاره‌نووس و گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌مووشتان له‌قیامه‌تدا ته‌نها بۆلای خوایه' دیاره ئیتر ئه‌وحه‌له هیچ كه‌سێ ناتوانێ له‌سزای ئه‌و بتانپارێزێ'.
"ئیبنوكه‌سیر" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له باره‌ی ئایه‌تی: {إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} ده‌ڵێت: یانی مه‌گه‌ر هه‌ندێ جار له‌شه‌ڕیان بترسن ئه‌وكاته درووسته كه به‌ڕواڵه‌ت خۆیان لێ بپارێزن و نه‌ك له ناخ و نیه‌تیانه‌وه، هه‌روه‌ك ئیمام بوخاری له "ئه‌بوودردا"ی نه‌قل كردووه كه پێغه‌مبه‌ر "ێَلّى اللهُ عَڵیْهِ وَعَڵى ێلِهِ وسَلَّم" فه‌رموویه‌تی: «إنَّا ڵنَكْشرُ فِی وُجُوهِ ڕقْوَامٍ وَقُلُوبُنَا تَلْعَنُهُمْ» (٥) واته: ئێمه زه‌رده‌خه‌نه به‌ڕووی خه‌ڵكێك ئه‌كه‌ین دڵیشمان نه‌فره‌تیان بۆ ئه‌نێرێت.
هه‌روه‌ها له "الموسوعة الفقهية" (١٣/١٨٦-١٨٧) هاتووه ده‌ڵێت: مه‌زه‌بی جه‌ماوه‌ری زانایانی ئه‌هلی سوننه پێیان وایه كه ئه‌سڵ له توقیه قه‌ده‌غه‌بوونێتی، ته‌نها له‌كاتی زه‌رووره‌ت به‌كار ده‌هێنرێت, یانی به‌پێی زه‌رووره‌ت ڕێگه‌ی پێ ئه‌درێت. هه‌روه‌ها "قورتوبی" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: توقیه درووست نییه ته‌نها مه‌گه‌ر كه‌سێ له‌خۆی ترسا كه بكوژرێت، یان ئازارێكی زۆری پێ بگات.
له مه‌رجه‌كانی توقیه لای ئه‌هلی سوننه بریتییه له ترس و ناڕه‌حه‌تی، یانی ئه‌گه‌ر كه‌سێك ترس و ناڕه‌حه‌تییه‌كی زۆری له‌سه‌ر بوو ئه‌وكاته بۆی هه‌یه كه توقیه به‌كار بهێنێت. یانی ئه‌و ئازارو ناڕه‌حه‌تییه‌ی له‌سه‌ر لا نه‌چێت به به‌كارهێنانی توقیه نه‌بێت. هه‌روه‌ك پێویسته له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه توقیه به‌كار ده‌هێنێت، نه‌كه‌وێته ناو حه‌رامه‌وه، یانی توقیه‌كه‌ی بۆ ئه‌وه نه‌بێت كه گوناهێ یان تاوانێك ئه‌نجام بدات. یانی دوای ئه‌وه نه‌جانی بوو ده‌ستبه‌جێ ده‌بێت ده‌ست له‌سه‌ر توقیه‌كه‌ی هه‌ڵبگرێت و له‌سه‌ری به‌رده‌وام نه‌بێت. ئه‌سڵی درووستی ئه‌و كاره‌ش له كاتی پێویستدا ئه‌م ئایه‌ته‌یه كه ده‌فه‌رموێت: {فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ} (البقرة: ١٧٣) . واته: بةلآم هه‌ر كه‌سێ له‌به‌ر ناچاریی و بێ ئاره‌زوو، هه‌ر به ئه‌ندازه‌ی پێویست بخوات وزیاده خوَری نه‌كات هیچ تاوان و گوناهێكی ناگات، له خواردنی ئه‌وشتانه‌دا، به‌ڕاستیی خوا زۆر گوناحپۆش و دلۆڤانه و میهره‌بانه.
خوای گه‌وره له‌باره‌ی توقیه‌وه ئاگاداری كردووینه‌ته‌وه ده‌فه‌رموێت: {لاَ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَل ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ} (آل عمران: ٢٩) . واته: نابێت ئیمانداران، كافران بكه‌نه پشت و په‌ناو یارو یاوه‌ری خۆیان له‌جیاتی ئیمانداران، ئه‌وه‌ی كاری وا بكات، ئه‌وكاره‌ی ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی ئیمانیی به‌خواوه نه‌مێنێت، مه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆتان به بێگومان له شه‌ڕیان بپارێزن و قوتاربن (ئه‌ویش به‌وه‌ی به‌ده‌م ڕازییان بكه‌ن، نه‌ك به‌دڵ و كرده‌وه)، خوای گه‌وره‌ش بێدارتان ده‌كاته‌وه به‌سیفه‌تی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی خۆی ده‌تانترسێنێت. ئاگادار كردووینه‌ته‌وه له توقیه. خوا خۆی ئه‌زانێت كه ئه‌سڵ له‌و كاره حه‌رامه، وه‌لێ ڕوخسه‌تی داوه بۆ پێویست ده‌نا پێی ئه‌كه‌وێته تاوانه‌وه. (٦)
دكتۆر "ناسر ئه‌لقه‌فاری" ده‌ڵێت: توقیه له ئیسلامدا ته‌نها له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان ئه‌نجام ئه‌درێت، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: {إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} . هه‌روه‌ها "ئیبنوجه‌ریری ته‌به‌ری" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: ئه‌و توقیه‌یه‌ی كه خوا له‌و ئایته‌دا باسی ده‌كات توقیه‌یه له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان نه‌ك مسوڵمانان. بۆیه هه‌ندێ له سه‌له‌ف پێیان وایه كه دوای ئه‌وه ئیسلام كه‌وته‌وه عیززه‌ت ئه‌وده‌مه هیچ توقیه‌یه‌ك نایه‌ته ئاراوه هه‌تا له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕانیش. هه‌روه‌ها "موعازی كوڕی جه‌به‌ل" و "موجاهید" ده‌ڵێن: توقیه ئه‌وكاته به‌كار ده‌هات كه هێشتا مسوڵمانان هێزو ده‌سه‌لێتیان نه‌بوو. بةلآم ئه‌مڕۆ مسوڵمانان كه‌وتوونه‌ته عیززه‌ته‌وه ئه‌وه هیچ هركارێك نییه له‌وه كه توقیه جارێكی تر له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان به‌كار بهێنرێت.
بةلآم توقیه‌ی شیعه‌كان ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵ مسوڵمانان به تایبه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سوننه‌یه, هه‌تا هه‌ندێ له شێخه‌كانیان ده‌ڵێن: سه‌رده‌مه باشه‌كان ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی توقیه‌ن هه‌روه‌ك (موفید)ی شێخیان وا ئه‌ڵێت. به‌كارهێنانی توقیه‌ش لای شیعه‌كان به‌رامبه‌ر به ئه‌هلی سوننه هه‌ر له‌م ڕووه‌یه كه پێیان وایه ئه‌هلی سوننه زۆر له جووله‌كه‌و دیانه‌كان كافرترن. چونكه نكووڵیان له دوازده ئیمامی كردووه. وه پێیان وایه نكوولی كردن له دوزاده ئیمامیان زۆر خراپتره له‌وه كه نكووڵی له پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ر بكه‌یت!!
توقیه لای ئه‌هلی سوننه ته‌نها بۆ كاتی پێویست روخسه‌تی پێ دراوه به‌لێم ته‌نها له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان نه‌ك له‌گه‌ڵ مسوڵمانان, چونكه خوای گه‌وره له ئایه‌ته‌كه‌ی پێشوویدا فه‌رمووی: {لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُوْنِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللهِ الْمَصِيرُ} (آل عمران: ٢٩) . كه‌واته لێره ته‌نها بۆ كاتی پێویسته له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان به‌كار دێت، هه‌روه‌ك "ئیبنو مونزیر" ده‌ڵێت: ئیجماع له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه كه‌وا كه‌سێ نكوڵی له كوفر بكات هه‌تا خه‌ریك بێت بیكوژن و به تۆبزی كوفری پێ بكه‌ن, مادام دڵی باوه‌ڕی تیایه ئه‌وه حوكمی كوفری به‌سه‌ر دانادرێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر عه‌زیمه‌تی هه‌بێت و ته‌سلیمیان نه‌بێت ئه‌وه باشتره بۆ ئه‌و و ئه‌جرو پاداشتیشی گه‌وره‌تره. به‌لێم توقیه لای شیعه‌كان جیایه, به‌ڵكوو ئه‌وان نه‌ك به روخسه‌تی ده‌زانن به‌ڵكوو به واجبیشی ده‌زانن وه‌ك نوێژ و ڕۆژوو به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سوننه. (٧)
پوخته‌ی قسان:
جیاوازی زۆر هه‌یه له‌نێوان ئه‌و توقیه‌ی خواو توقیه رافیزه‌كان. له ئیسلامدا ته‌نها بۆ كاتی پێویست له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان درووسته، لای رافیزه‌كان نۆ له‌ده‌ی ئاینه‌كه‌یان توقیه‌یه, ئه‌وه‌ی توقیه‌ی نه‌بێت دینیشی نییه!!! هه‌روه‌ك "ئیبن بابه‌وه‌ی" شیعه ئه‌ڵێت: بیروباوه‌ڕمان له‌باره‌ی توقیه‌وه واجبه، ئه‌وه‌ی ته‌ركی بكات وه‌ك ئه‌وه وایه كه نوێژی ته‌رك كردبێت. (٨)
هه‌روه‌ها "سادق" ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر وتت وازهێنان له توقیه وه‌ك وازهێنانه له نوێژ ئه‌وه ڕاستت فه‌رمووه. (٩)
سه‌رچاوه: موقع الإسلام سؤال وجواب
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(١) مجموع الفتاوى (١٣ /٢٦٣)
(٢) منهاج السنة النبوية (١ /٣٠)
(٣) أصول مذهب الشيعة الإمامية (٢/ ٨٠٥)
(٤) أحكام أهل الذمة (٢ /١٠٣٨)
(٥) تفسير ابن كثير (٢ /٣٠)
(٦) الموسوعة الفقهية (١٩١-٢٠٠)
(٧) أصول مذهب الشيعة الإمامية (٢/ ٨٠٦-٨٠٧)
(٨) الاعتقادات ( ص١١٤)
(٩) جامع الأخبار (ص١١٠) ، "بحار الأنوار (٧٥/٤١٢،٤١٤)
ئاشكرایه كه توقیه ئه‌سڵێكه له ئه‌سڵه‌كانی ئه‌قیده‌ی رافیزی دوازده ئیمامی كه سه‌روبنی موخالیفه به ئه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت، كه پێی له ڕێگه ڕاسته‌كه‌ی خوا ترازاون.
توقیه له ئایینی ئه‌وان بریتییه له ده‌ربڕینی هه‌ڵوێستێك له لایه‌ن كه‌سێكه‌وه به‌جۆرێك كه له ناخی ئه‌وكه‌سه‌دا شتی تر هه‌بێت پێچه‌وانه‌ی هه‌ڵوێسته‌كه‌ی!! به‌م پێیه درۆو فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌بازیان گۆڕیوه به توقیه، له‌جێی ئه‌وه بڵێن درۆ ئه‌كه‌ین ئه‌ڵێن ئێمه توقیه به‌كار ده‌هێنن كه پێیان وایه ئه‌مه‌ش له ڕه‌گ و ڕیشاڵی ئه‌م دینه‌وه‌یه!!
دیاره كه ئه‌م ئه‌قیده‌یه زۆر بێكه‌ڵك و بێمانایه‌و هه‌رگیز له ئه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت به‌و مانایه‌وه شتی وانییه, درۆ لای ئه‌هلی سوننه‌ت له سیفاتی دووڕووه‌كانه, به‌رده‌وام ئینسان دۆر ئه‌كات تا پێی ئه‌بێته درۆزن و خواش ناوی لێ ئه‌نێت درۆزن، ئه‌و كه‌سانه درۆ له هه‌موو شتدا ئه‌كه‌ن، پاشان هه‌ر ئه‌م درۆیه به به‌شێك له دین و ئه‌قیده ئه‌زانن.
وه‌لێ به‌رنامه‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاستگۆیی و دادپه‌روه‌رییه‌وه بونیاتنراوه، نه‌ك درۆكردن و فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌بازی.
"شێخولئیسلام ئیبنوته‌یمییه" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: ڕافیزه‌كان گه‌مژه‌ترین و نه‌فامترین تاقم و تاییفه‌ن، وه درۆزنترین كه‌سن و دوورترین كه‌سن له ئاگابوون له ده‌قه شه‌رعییه‌كان, بۆیه توقیه به به‌شێك به ئوسوولی ئه‌م دینه ده‌زانن، درۆی وا بۆ ئه‌هلی به‌یت هه‌ڵئه‌به‌ستن ئه‌وسه‌ری نه‌بێته‌وه كه هه‌ر خوا ده‌زانێت و له ژماره نایه‌ت, هه‌تا پێیان وایه كه‌وا "جه‌عفه‌ری سادیق" وتویه‌تی: توقیه ئایینی من و ئایینی باوك و باپیرانم بووه! دیاره كه توقیه درووشمی دووڕووه‌كان بووه، هه‌قیقه‌تی توقیه‌ش لای رافیزه‌كان وتنی قسه‌یه‌كه به زمانیان كه له دڵدا شتی تر ئه‌ڵێن, ئه‌مه‌ش بنه‌ڕه‌ت و هه‌قیقه‌تی نیفاقه (١).
هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: ڕافیزه‌كان ئه‌سڵی بیدعه‌كانیان له زه‌نده‌قه‌و ئیلحاده‌وه بۆ ماوه‌ته‌وه، بۆیه به ئه‌نقه‌ست درۆ له‌گه‌ڵ زۆر خه‌ڵك ئه‌كه‌ن. خۆشیان دان به‌م ڕاستیه ده‌هێنن و ده‌ڵێن: ئایینی ئێمه برتییه له توقیه, كه بریتییه له‌وه كه‌سێك شتێك به زمان بڵێت، دڵیشی شتی تر بڵێت! دیاره ئه‌مه‌ش درۆو نیفاقه. وێڕای ئه‌م هه‌موو درۆیه‌ش كه ئه‌یكه‌ن هێشتا ئه‌ڵێن: ئێمه بڕوادارین و جگه له ئێمه كه‌سی تر بڕوادار نییه. هه‌روه‌ها پێشینه‌كان (السلف) به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه له ئیسلام هه‌ڵگه‌ڕاونه‌ته‌وه, كه‌چی هه‌موو سیفه‌تێكی ڕیدده له خۆیان نزیكتره له‌وه له‌كه‌سی تر نزیك بێت.(٢)
له كتێبی ("الموسوعة الميسرة" في بيان أصول الشيعة: ١/ ٥٤) ده‌ڵێت: توقیه: لای شیعه‌ی ئیمامی بنه‌ڕه‌تێكه له بنه‌ڕه‌ته‌كانی ئه‌م دینه، ئه‌وه‌ی ته‌ركیشی بكات وه‌ك ئه‌وه وایه كه نوێژی ته‌رك كردووه، وه لای ئه‌وان توقیه واجبه, ئه‌وه‌ی ته‌ركی بكات ئه‌وه له‌دینی خوا دینی ئیمامی ده‌رده‌چێت٠.
دكتۆر "ناسر بن عه‌بدوڵڵا قه‌ففاری" ده‌ڵێت: توقیه بریتیه له شاردنه‌وه‌ی هه‌ق و په‌رده‌پۆشكردنی باوه‌ڕ بوون له‌باره‌یه‌وه.
هه‌ندێ له ئه‌هلی سوننه پێیان وایه كه كه‌سانىَ ئه‌و بیرو باوه‌ڕه‌یان هه‌ڵگرتبێت زۆر له دووڕووه‌كان خرابترن, چونكه دووڕووه‌كان كه ئه‌وه‌ی له ناخی خۆیان هه‌ڵیان گرتووه‌و ده‌ری نابڕن بریتییه له كوفر و بێباوه‌ڕی. وه ئیسلامیش له ترسان ده‌ر ئه‌خه‌ن. كه‌چی ئه‌و رافیزانه پێیان وایه كه ئه‌وه‌ی له ناخیاندا هه‌ڵیانگرتووه‌و په‌نهانیان كردووه هه‌قه, وه ئه‌و ڕێی كه ئه‌وان له‌سه‌رین به‌رنامه‌ی پێغه‌مبه‌ران و پێشه‌وایانه. (٣)
دووه‌م: توقیه وه‌ك فیكرێكی ناچاری لای ئه‌هلی سوننه‌ت درووسته، به‌ڵام جیاوازی زۆره له نێوان تێگه‌یشتنی ئه‌وان و تێگه‌یشتنی رافیزه‌كان. لای ئه‌هلی سوننه حاڵه‌تێكی ناچارییه كه هه‌ندێ جار ئه‌شێت په‌نای بۆ ببردرێت.
"ئیبنوله‌قه‌ییم" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: توقیه بریتییه له‌وه كه مرۆڤ شتێ پێچه‌وانه‌ی دڵی خۆی بڵێت، ئه‌ویش بۆ خۆپاراستن له شتێكی مه‌كروهـ كه ئه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌كات ڕه‌نگه تووشی ئه‌و مه‌كرووهه ببێت. (٤)
ئه‌سڵی توقیه‌ش قه‌ده‌غه‌بوونێتی, درووستبوونیشی به‌شه‌رت و مه‌رجه, هه‌روه‌ك خوا ده‌فه‌رموێت: { لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} (آل عمران: ٢٨) . یانی: نابێ بڕواداران جگه له بڕواداران كه‌س بگرن به‌دۆست و به‌یارمه‌تیده‌رو پشتوپه‌نای خۆیان، هه‌ركه‌سێك له‌فه‌رمانی خوا ده‌رچێ و كافران بكاته دۆستی خۆی، ئه‌وه هیچ به‌شێكی په‌یوه‌ندیی ئیمانیی به‌خواوه نییه. به‌ڵێ..مه‌گه‌ر لێیان بترسن و، بتانه‌وێ له‌شه‌ڕیان خۆ قوتار بكه‌ن و خۆ بپارێزن، ئه‌وه له‌وكاته‌دا چاك وایه به ڕه‌واڵه‌ت دوژمنایه‌تیی و دژایه‌تی نه‌كرێن خوای گه‌وره ده‌یه‌وێ ئێوه هه‌ر له‌زاتی خۆی بترسن و وشیاربن وه چاكیش بزانن كه چاره‌نووس و گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌مووشتان له‌قیامه‌تدا ته‌نها بۆلای خوایه' دیاره ئیتر ئه‌وحه‌له هیچ كه‌سێ ناتوانێ له‌سزای ئه‌و بتانپارێزێ'.
"ئیبنوكه‌سیر" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له باره‌ی ئایه‌تی: {إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} ده‌ڵێت: یانی مه‌گه‌ر هه‌ندێ جار له‌شه‌ڕیان بترسن ئه‌وكاته درووسته كه به‌ڕواڵه‌ت خۆیان لێ بپارێزن و نه‌ك له ناخ و نیه‌تیانه‌وه، هه‌روه‌ك ئیمام بوخاری له "ئه‌بوودردا"ی نه‌قل كردووه كه پێغه‌مبه‌ر "ێَلّى اللهُ عَڵیْهِ وَعَڵى ێلِهِ وسَلَّم" فه‌رموویه‌تی: «إنَّا ڵنَكْشرُ فِی وُجُوهِ ڕقْوَامٍ وَقُلُوبُنَا تَلْعَنُهُمْ» (٥) واته: ئێمه زه‌رده‌خه‌نه به‌ڕووی خه‌ڵكێك ئه‌كه‌ین دڵیشمان نه‌فره‌تیان بۆ ئه‌نێرێت.
هه‌روه‌ها له "الموسوعة الفقهية" (١٣/١٨٦-١٨٧) هاتووه ده‌ڵێت: مه‌زه‌بی جه‌ماوه‌ری زانایانی ئه‌هلی سوننه پێیان وایه كه ئه‌سڵ له توقیه قه‌ده‌غه‌بوونێتی، ته‌نها له‌كاتی زه‌رووره‌ت به‌كار ده‌هێنرێت, یانی به‌پێی زه‌رووره‌ت ڕێگه‌ی پێ ئه‌درێت. هه‌روه‌ها "قورتوبی" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: توقیه درووست نییه ته‌نها مه‌گه‌ر كه‌سێ له‌خۆی ترسا كه بكوژرێت، یان ئازارێكی زۆری پێ بگات.
له مه‌رجه‌كانی توقیه لای ئه‌هلی سوننه بریتییه له ترس و ناڕه‌حه‌تی، یانی ئه‌گه‌ر كه‌سێك ترس و ناڕه‌حه‌تییه‌كی زۆری له‌سه‌ر بوو ئه‌وكاته بۆی هه‌یه كه توقیه به‌كار بهێنێت. یانی ئه‌و ئازارو ناڕه‌حه‌تییه‌ی له‌سه‌ر لا نه‌چێت به به‌كارهێنانی توقیه نه‌بێت. هه‌روه‌ك پێویسته له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه توقیه به‌كار ده‌هێنێت، نه‌كه‌وێته ناو حه‌رامه‌وه، یانی توقیه‌كه‌ی بۆ ئه‌وه نه‌بێت كه گوناهێ یان تاوانێك ئه‌نجام بدات. یانی دوای ئه‌وه نه‌جانی بوو ده‌ستبه‌جێ ده‌بێت ده‌ست له‌سه‌ر توقیه‌كه‌ی هه‌ڵبگرێت و له‌سه‌ری به‌رده‌وام نه‌بێت. ئه‌سڵی درووستی ئه‌و كاره‌ش له كاتی پێویستدا ئه‌م ئایه‌ته‌یه كه ده‌فه‌رموێت: {فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ} (البقرة: ١٧٣) . واته: بةلآم هه‌ر كه‌سێ له‌به‌ر ناچاریی و بێ ئاره‌زوو، هه‌ر به ئه‌ندازه‌ی پێویست بخوات وزیاده خوَری نه‌كات هیچ تاوان و گوناهێكی ناگات، له خواردنی ئه‌وشتانه‌دا، به‌ڕاستیی خوا زۆر گوناحپۆش و دلۆڤانه و میهره‌بانه.
خوای گه‌وره له‌باره‌ی توقیه‌وه ئاگاداری كردووینه‌ته‌وه ده‌فه‌رموێت: {لاَ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَل ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ} (آل عمران: ٢٩) . واته: نابێت ئیمانداران، كافران بكه‌نه پشت و په‌ناو یارو یاوه‌ری خۆیان له‌جیاتی ئیمانداران، ئه‌وه‌ی كاری وا بكات، ئه‌وكاره‌ی ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی ئیمانیی به‌خواوه نه‌مێنێت، مه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆتان به بێگومان له شه‌ڕیان بپارێزن و قوتاربن (ئه‌ویش به‌وه‌ی به‌ده‌م ڕازییان بكه‌ن، نه‌ك به‌دڵ و كرده‌وه)، خوای گه‌وره‌ش بێدارتان ده‌كاته‌وه به‌سیفه‌تی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی خۆی ده‌تانترسێنێت. ئاگادار كردووینه‌ته‌وه له توقیه. خوا خۆی ئه‌زانێت كه ئه‌سڵ له‌و كاره حه‌رامه، وه‌لێ ڕوخسه‌تی داوه بۆ پێویست ده‌نا پێی ئه‌كه‌وێته تاوانه‌وه. (٦)
دكتۆر "ناسر ئه‌لقه‌فاری" ده‌ڵێت: توقیه له ئیسلامدا ته‌نها له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان ئه‌نجام ئه‌درێت، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: {إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً} . هه‌روه‌ها "ئیبنوجه‌ریری ته‌به‌ری" (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت: ئه‌و توقیه‌یه‌ی كه خوا له‌و ئایته‌دا باسی ده‌كات توقیه‌یه له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان نه‌ك مسوڵمانان. بۆیه هه‌ندێ له سه‌له‌ف پێیان وایه كه دوای ئه‌وه ئیسلام كه‌وته‌وه عیززه‌ت ئه‌وده‌مه هیچ توقیه‌یه‌ك نایه‌ته ئاراوه هه‌تا له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕانیش. هه‌روه‌ها "موعازی كوڕی جه‌به‌ل" و "موجاهید" ده‌ڵێن: توقیه ئه‌وكاته به‌كار ده‌هات كه هێشتا مسوڵمانان هێزو ده‌سه‌لێتیان نه‌بوو. بةلآم ئه‌مڕۆ مسوڵمانان كه‌وتوونه‌ته عیززه‌ته‌وه ئه‌وه هیچ هركارێك نییه له‌وه كه توقیه جارێكی تر له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان به‌كار بهێنرێت.
بةلآم توقیه‌ی شیعه‌كان ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵ مسوڵمانان به تایبه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سوننه‌یه, هه‌تا هه‌ندێ له شێخه‌كانیان ده‌ڵێن: سه‌رده‌مه باشه‌كان ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی توقیه‌ن هه‌روه‌ك (موفید)ی شێخیان وا ئه‌ڵێت. به‌كارهێنانی توقیه‌ش لای شیعه‌كان به‌رامبه‌ر به ئه‌هلی سوننه هه‌ر له‌م ڕووه‌یه كه پێیان وایه ئه‌هلی سوننه زۆر له جووله‌كه‌و دیانه‌كان كافرترن. چونكه نكووڵیان له دوازده ئیمامی كردووه. وه پێیان وایه نكوولی كردن له دوزاده ئیمامیان زۆر خراپتره له‌وه كه نكووڵی له پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ر بكه‌یت!!
توقیه لای ئه‌هلی سوننه ته‌نها بۆ كاتی پێویست روخسه‌تی پێ دراوه به‌لێم ته‌نها له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان نه‌ك له‌گه‌ڵ مسوڵمانان, چونكه خوای گه‌وره له ئایه‌ته‌كه‌ی پێشوویدا فه‌رمووی: {لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُوْنِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللهِ الْمَصِيرُ} (آل عمران: ٢٩) . كه‌واته لێره ته‌نها بۆ كاتی پێویسته له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان به‌كار دێت، هه‌روه‌ك "ئیبنو مونزیر" ده‌ڵێت: ئیجماع له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه كه‌وا كه‌سێ نكوڵی له كوفر بكات هه‌تا خه‌ریك بێت بیكوژن و به تۆبزی كوفری پێ بكه‌ن, مادام دڵی باوه‌ڕی تیایه ئه‌وه حوكمی كوفری به‌سه‌ر دانادرێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر عه‌زیمه‌تی هه‌بێت و ته‌سلیمیان نه‌بێت ئه‌وه باشتره بۆ ئه‌و و ئه‌جرو پاداشتیشی گه‌وره‌تره. به‌لێم توقیه لای شیعه‌كان جیایه, به‌ڵكوو ئه‌وان نه‌ك به روخسه‌تی ده‌زانن به‌ڵكوو به واجبیشی ده‌زانن وه‌ك نوێژ و ڕۆژوو به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سوننه. (٧)
پوخته‌ی قسان:
جیاوازی زۆر هه‌یه له‌نێوان ئه‌و توقیه‌ی خواو توقیه رافیزه‌كان. له ئیسلامدا ته‌نها بۆ كاتی پێویست له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان درووسته، لای رافیزه‌كان نۆ له‌ده‌ی ئاینه‌كه‌یان توقیه‌یه, ئه‌وه‌ی توقیه‌ی نه‌بێت دینیشی نییه!!! هه‌روه‌ك "ئیبن بابه‌وه‌ی" شیعه ئه‌ڵێت: بیروباوه‌ڕمان له‌باره‌ی توقیه‌وه واجبه، ئه‌وه‌ی ته‌ركی بكات وه‌ك ئه‌وه وایه كه نوێژی ته‌رك كردبێت. (٨)
هه‌روه‌ها "سادق" ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر وتت وازهێنان له توقیه وه‌ك وازهێنانه له نوێژ ئه‌وه ڕاستت فه‌رمووه. (٩)
سه‌رچاوه: موقع الإسلام سؤال وجواب
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(١) مجموع الفتاوى (١٣ /٢٦٣)
(٢) منهاج السنة النبوية (١ /٣٠)
(٣) أصول مذهب الشيعة الإمامية (٢/ ٨٠٥)
(٤) أحكام أهل الذمة (٢ /١٠٣٨)
(٥) تفسير ابن كثير (٢ /٣٠)
(٦) الموسوعة الفقهية (١٩١-٢٠٠)
(٧) أصول مذهب الشيعة الإمامية (٢/ ٨٠٦-٨٠٧)
(٨) الاعتقادات ( ص١١٤)
(٩) جامع الأخبار (ص١١٠) ، "بحار الأنوار (٧٥/٤١٢،٤١٤)
